Plastikowe butelki PET a zdrowie. Minister przyznaje: mogą uwalniać do wody różne związki chemiczne. Antymon, bisfenol A, kwas tereftalowy, glikol dietylenowy. Przepisy określają limity tych substancji a sanepid czuwa

• Czy woda, soki, napoje w butelkach PET zawierają szkodliwe związki chemiczne?
• Przepisy prawne dot. stosowania opakowań plastikowych (z tworzyw sztucznych) do żywności
• Jakie związki chemiczne mogą się uwalniać do żywności z opakowań z tworzyw sztucznych?
• Bisfenol A (BPA)
• Kontrola Państwowej Inspekcji Sanitarnej - opakowania do żywności
• Co nam mówią wyniki badań naukowców z Uniwersytetu Floryda
• Nie będzie zakazu stosowania plastiku do żywności. Minister zdrowia: aktualne przepisy zapewniają bezpieczeństwo konsumentom

Czy woda, soki, napoje w butelkach PET zawierają szkodliwe związki chemiczne?

W interpelacji poselskiej nr 452 z 29 grudnia 2023 r. dwoje posłów zwróciło uwagę na kwestię potencjalnego zagrożenia dla zdrowia ludzkiego spożywania wody butelkowanej (w plastikowych butelkach PET). Aktualnie na polskim rynku woda do picia w sklepach jest sprzedawana w dwóch rodzajach opakowań: plastikowych oraz szklanych. 
Zdaniem posłów, pojemniki z tworzyw sztucznych zawsze budziły kontrowersje, gdyż są one szkodliwe dla środowiska naturalnego (orientacyjny czas rozkładu butelki PET to około 1000 lat). Butelki plastikowe, w której jest sprzedawana woda do picia są wykonane z substancji o nazwie politereftalan etylenu (PET). 

Z badań naukowych wynika – jak wskazali posłowie, że ten polimer może uwalniać do wody szkodliwe dla zdrowia ludzkiego związki chemiczne. Cząsteczki, które mogą przenikać do wody z butelki PET to: ftalany, aldehydy (octowe oraz mrówkowy), antymon.

Posłowie wskazali w szczególności na badania naukowców z Uniwersytetu Florydy z Wydziału Nauk o Ziemi i Wodzie. Ci naukowcy przeprowadzili badania na butelkowanej wodzie pochodzącej od 16 różnych producentów. Podczas trwania doświadczenia (4 tygodnie) woda była wystawiana na działanie 70°C. Po podgrzaniu plastikowe butelki zaczęły uwalniać antymon i bisfenol A. Międzynarodowa Agencja Badań nad Rakiem uważa, że antymon może być substancją rakotwórczą.
W kontekście tych informacji posłowie zapytali ministra zdrowia:
- czy dostrzega zagrożenie dla zdrowia związane z piciem wody zapakowanej w plastikowe opakowania?
- czy możliwe jest wprowadzenie przepisów zakazujących sprzedawania wody, soków oraz innego rodzaju żywności w opakowaniach plastikowych? Czy w Ministerstwie Zdrowia trwają obecnie prace nad takimi regulacjami prawnymi?
- czy i w jaki sposób Ministerstwie Zdrowia planuje uświadamiać Polaków o niebezpiecznych dla zdrowia plastikowych opakowaniach?

W imieniu Ministra Zdrowia, w dniu 25 stycznia 2024 r., odpowiedzi na tę interpelację udzielił Marek Kos, Podsekretarz Stanu w Ministerstwie Zdrowia.

Przepisy prawne dot. stosowania opakowań plastikowych (z tworzyw sztucznych) do żywności

Na wstępie minister wskazał, że wszystkie materiały i wyroby przeznaczone do kontaktu z żywnością  w Unii Europejskiej muszą spełniać wymagania ogólne określone w rozporządzeniu (WE) nr 1935/2004 Parlamentu Europejskiego i Rady z 27 października 2004 r. w sprawie materiałów i wyrobów przeznaczonych do kontaktu z żywnością oraz uchylającym dyrektywy 80/590/EWG i 89/109/EWG (Dz. Urz. UE L 338 z 13.11.2004, str. 4, ze zm). Na podstawie art. 3 ww. rozporządzenia nr 1935/2004 materiały i wyroby powinny być produkowane zgodnie z dobrą praktyką produkcyjną, tak aby w normalnych lub możliwych do przewidzenia warunkach użytkowania nie dochodziło do migracji ich składników do żywności w ilościach, które mogłyby stanowić zagrożenie dla zdrowia człowieka, powodować niemożliwe do przyjęcia zmiany w składzie żywności lub pogorszenie jej cech organoleptycznych. 
Dodatkowo, materiały i wyroby przeznaczone do kontaktu z żywnością muszą odpowiadać wymaganiom szczegółowym, jeżeli zostały określone dla danego rodzaju wyrobu. Dla wyrobów z tworzyw sztucznych wymagania zostały określone w rozporządzeniu Komisji (WE) nr 10/2011 z dnia 14 stycznia 2011 r. w sprawie materiałów i wyrobów z tworzyw sztucznych przeznaczonych do kontaktu z żywnością (Dz. Urz. UE L 12 z 15.01.2011, str. 1, ze zm). Załącznik I do tego rozporządzenia określa unijny wykaz substancji, które można stosować w produkcji materiałów i wyrobów z tworzyw sztucznych. 

Ponadto w odpowiedzi na interpelację wskazano, że firmy produkujące materiały i wyroby do kontaktu z żywnością (na wszystkich etapach, produkcji, przetwarzania i dystrybucji - z wyjątkiem produkcji substancji wyjściowych) muszą stosować przepisy rozporządzenia Komisji (WE)nr 2023/2006 z dnia 22 grudnia 2006 r. w sprawie dobrej praktyki produkcyjnej w odniesieniu do materiałów i wyrobów przeznaczonych do kontaktu z żywnością (Dz. Urz. UE L 384 z 29.12.2006, str. 75). Przedsiębiorca działający na tym rynku ma obowiązek zapewnić zgodność przeprowadzanych czynności produkcyjnych z ogólnymi zasadami dobrej praktyki produkcyjnej określonymi w ww. rozporządzeniu. 

Firmy działające w tej branży muszą też posiadać skuteczny system zarządzania jakością prowadzonych czynności produkcyjnych, dostosowanych do ich pozycji w łańcuchu dostaw oraz skuteczny system kontroli jakości, który obejmuje monitorowanie wdrażanie i wprowadzanie dobrej praktyki produkcyjnej. Zgodnie z art. 7 ww. rozporządzenia podmiot ma obowiązek posiadać stosowną dokumentację dotyczącą specyfikacji, formuły wytwarzania i przetwarzania, które są istotne z punktu widzenia zgodności i bezpieczeństwa gotowego materiału lub wyrobu. Zgodnie z tym samym przepisem przedsiębiorca ma obowiązek udostępnić wspomnianą dokumentację na żądanie organów urzędowej kontroli.

Minister zdrowia poinformował ponadto, że wobec naturalnych wód mineralnych, źródlanych oraz stołowych - opakowanych w butelki z różnych tworzyw zastosowanie mają przepisy rozporządzenia Ministra Zdrowia z dnia 31 marca 2011 r. w sprawie naturalnych wód mineralnych, wód źródlanych i wód stołowych (Dz.U. Nr 85, poz. 466). Na podstawie § 2 ust. 1 tego rozporządzenia, naturalne wody mineralne w opakowaniach nie mogą zawierać składników potencjalnie toksycznych naturalnego pochodzenia w stężeniach szkodliwych dla zdrowia. W załączniku nr 1 do tego rozporządzenia zostały określone składniki potencjalnie toksyczne naturalnego pochodzenia występujące w naturalnych wodach mineralnych oraz ich maksymalne poziomy, których przekroczenie może stanowić ryzyko dla zdrowia. 
Wspominany niżej antymon może w sposób naturalny występować w niektórych obszarach geologicznych, co prowadzi do jego obecności w naturalnych wodach mineralnych. Zgodnie z ww. rozporządzeniem ustanowiono maksymalny limit stężenia antymonu na poziomie 0,0050 mg/l wody. Zawartość tego składnika podlega kontroli i ocenie w aspekcie szeroko rozumianego bezpieczeństwa zdrowotnego. Wyżej wskazane rozporządzenie Ministra Zdrowia określa również wymagania szczegółowe w zakresie znakowania. 

Jednocześnie w zakresie znakowania zastosowanie mają przepisy rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 1169/2011 z 25 października 2011 r. w sprawie przekazywania konsumentom informacji na temat żywności (...) [Dz. Urz. UE L 304 z 22.11.2011, ze zm.]. Informacja o przydatności, pojemności oraz warunkach przechowywania środków spożywczych, w tym wód butelkowanych i napojów, należą do elementów obligatoryjnych, które należy umieścić na etykiecie. 

Minister wskazał, że dla wód butelkowanych wykonanych z tworzyw sztucznych najczęściej spotykanym zaleceniem jest: przechowywanie w warunkach ≤ 20°C w miejscach nienarażonych na promieniowanie światła. W tak określonych warunkach ryzyko migracji do wody substancji pochodzących z opakowania jest znacznie zmniejszone.

Wody butelkowane oraz napoje należy koniecznie przechowywać w sposób określony w oznakowaniu (na etykiecie) przez producenta. Warunki przechowywania środków spożywczych ustala producent na podstawie wyników własnych badań przechowalniczych, również w zależności od składu produktu końcowego, jego trwałości mikrobiologicznej oraz zastosowanych procesów technologicznych. 

Jakie związki chemiczne mogą się uwalniać do żywności z opakowań z tworzyw sztucznych?

Minister zdrowia przyznaje, że z wyrobów wykonanych z PET, w tym butelek, mogą uwalniać się substancje chemiczne zwłaszcza pod wpływem oddziaływania na nie warunków chemicznych, fizycznych czy termicznych. Głównymi niekorzystnymi warunkami oddziaływującymi na PET jest wysoka temperatura, światło oraz długotrwałe przechowywanie. 

Jak wskazał minister, związki chemiczne, które mogą uwalniać się z butelek wykonanych z PET to m.in. kwas tereftalowy, glikol etylenowy, glikol dietylenowy, aldehyd octowy, antymon, które zostały również ocenione przez Europejski Urząd ds. Bezpieczeństwa Żywności pod względem toksykologicznym. Niektóre związki chemiczne jak np. antymon czy glikol są stosowane w procesach produkcyjnych, w tym przy produkcji materiałów i wyrobów z PET.

Ale w celu ochrony zdrowia konsumentów wyżej wskazane substancje podlegają ustalonym w ww. rozporządzeniu(WE)nr 10/2001 ograniczeniom oraz restrykcyjnym limitom migracji ogólnej lub specyficznej. Poziomy te wynoszą: 
- dla kwasutereftalowego 7,5 mg/kg, 
- dla glikoluetylenowego oraz glikolu dietylenowego 30 mg/kg, 
- dla aldehyduoctowego 6 mg/kg oraz 
- dla antymonu 0,04 mg/kg. 

Nieprzekroczenie tych limitów gwarantuje, że właściwie wykonany i użytkowany produkt jest bezpieczny dla zdrowia konsumenta.

Bisfenol A (BPA)

Bisfenol A na podstawie przepisów rozporządzenia (WE) nr 10/2001 jest - co do zasady - dozwolony do stosowania w materiałach i wyrobach z tworzyw sztucznych przeznaczonych do kontaktu z żywnością z limitem migracji specyficznej równym 0,05 mg/kg żywności.
Minister zdrowia przyznał, że problem uwalniania się bisfenolu A (BPA) z plastikowych butelek dotyczy głównie butelek wykonanych z poliwęglanu (PC), w którym BPA stanowi główny składnik.

Z tego powodu, od roku 2011 r. obowiązuje zakaz stosowania poliwęglanu do produkcji butelek do karmienia niemowląt. Aktualnie obowiązuje również zakaz stosowania BPA do produkcji kubków lub butelek, które ze względu na swoje właściwości zapobiegają rozlewaniu się płynu, przeznaczonych dla niemowląt i małych dzieci. 

Ponadto minister zdrowia wskazał, że od 2018 roku nie jest dozwolona żadna migracja z lakierów i powłok stosowanych na materiałach i wyrobach przeznaczonych specjalnie do kontaktu z preparatami do początkowego żywienia niemowląt, preparatami do dalszego żywienia niemowląt, produktami zbożowymi przetworzonymi, żywnością dla dzieci, żywnością specjalnego przeznaczenia medycznego opracowaną w celu zaspokojenia potrzeb żywieniowych niemowląt i małych dzieci lub napojami na bazie mleka i podobnymi produktami przeznaczonymi specjalnie dla małych dzieci. 

Minister zauważył, że  niezamierzona obecność BPA w żywności i materiałach do kontaktu z żywnością może między innymi wynikać z obecności BPA jako zanieczyszczenia przy produkcji materiałów z recyklingu np. papieru, tektury czy tworzyw sztucznych lub może on stanowić pozostałości po procesie produkcyjnym. 

Ponadto obecność w żywności BPA może również wiązać się z zanieczyszczeniem środowiska. Pozażywnościowe źródła narażenia na BPA to: powietrze, kurz oraz woda. 

Kontrola Państwowej Inspekcji Sanitarnej - opakowania do żywności

Minister wskazał też, że na podstawie art. 61-64 ustawy z  25 sierpnia 2006 r. o bezpieczeństwie żywności i żywienia (Dz.U. z 2023 r. poz. 1448) podmioty działające na rynku materiałów i wyrobów przeznaczonych do kontaktu z żywnością podlegają wpisowi do rejestru zakładów podlegających nadzorowi Państwowej Inspekcji Sanitarnej (tzw. sanepidu).

Kontrole dotyczą producentów, a także firmy wprowadzające te produkty do obrotu. Podmioty znajdujące się w ww. rejestrze podlegają rutynowym kontrolom w produkcji i obrocie w celu sprawdzenia przestrzegania wymagań dotyczących bezpieczeństwa, a także innych wymagań określonych w obowiązujących przepisach dotyczących konkretnych produktów. 
A oprócz rutynowych kontroli kontrolerzy sanepidu podejmują dodatkowe działania nadzoru i przeprowadzają kontrole tematyczne/akcyjne np. w sezonie letnim w zakresie warunków przechowywania wód butelkowanych oraz napojów, głównie w punktach obrotu i magazynowania. 

Corocznie również PIS opracowuje „Plan pobierania próbek do badania żywności w ramach urzędowej kontroli i monitoringu”. W Planie tym uwzględnia się pobieranie próbek i prowadzenie badań materiałów i wyrobów do kontaktu z żywnością. W 2022 r. w ramach ww. planu zbadano łącznie 1114 próbek tych produktów, z czego 21 próbek było niezgodnych. 

W zależności od rodzaju materiału lub wyrobu badano parametry takie jak: migracja globalna i/lub specyficzna (np. bisfenol A, suma pierwszorzędowych amin aromatycznych, formaldehyd, kadm, ołów)oraz weryfikowano ich znakowanie. 

Ponadto kontrolerzy sanepidu mogą przeprowadzić kontrolę w obiektach działających na rynku spożywczym na skutek zawiadomienia, skargi czy interwencji złożonej np. przez konsumenta lub przez inny podmiot działający w sektorze spożywczym. W przypadku takiego zgłoszenia przeprowadzana jest kontrola danego podmiotu w celu sprawdzenia zasadności przekazanych informacji. 
W przypadku potwierdzenia nieprawidłowości przedsiębiorca ponosi odpowiedzialność zgodnie z przepisami działu VIII ustawy z 25 sierpnia 2006 r. o bezpieczeństwie żywności i żywienia (kary grzywny a nawet więzienia). 

Co nam mówią wyniki badań naukowców z Uniwersytetu Floryda

Minister zdrowia odniósł się też do publikacji z 2014 r. Wydziału Nauko Ziemi i Wodzie Uniwersytetu Floryda dotyczącej migracji szkodliwych substancji z butelek wykonanych z PET. Zdaniem ministra ta publikacja odnosi się do ostrzeżenia konsumentów przed spożywaniem nagrzanej wody butelkowanej przechowywanej w nieprawidłowy sposób m.in. przez długi czas w ciepłym i nasłonecznionym miejscu, zwłaszcza w samochodach.

Badania te zostały przeprowadzone w określonych warunkach(temperatura przechowywania 70°C przez okres 4 tygodni), które miały m.in. symulować wpływ nieprawidłowego przechowywania. Zdaniem ministra parametry tego badania istotnie różnią się od realnych warunków przechowywania i użytkowania napojów i wód butelkowanych przez konsumentów.

Nie będzie zakazu stosowania plastiku do żywności. Minister zdrowia: aktualne przepisy zapewniają bezpieczeństwo konsumentom

Minister zdrowia stwierdził końcowo, że aktualnie obowiązujące przepisy dotyczące opakowań z tworzyw sztucznych stosowanych do żywności - przy przestrzeganiu warunków przechowywania produktów wskazanych w ich oznakowaniu - zapewniają bezpieczeństwo i nie stwarzają zagrożenia dla życia i zdrowia konsumentów. 
Dlatego też zdaniem ministra nie ma potrzeby wprowadzania ograniczeń stosowania tworzyw sztucznych w opakowaniach przeznaczonych do sprzedaży napojów oraz wód butelkowanych. 
Ministerstwo Zdrowia aktualnie nie prowadzi oraz nie przewiduje prac nad regulacjami prawnymi w powyższym zakresie. 

oprac. Paweł Huczko