Przez nawiązanie stosunku pracy pracownik zobowiązuje się do wykonywania pracy określonego rodzaju na rzecz pracodawcy i pod jego kierownictwem oraz w miejscu i czasie wyznaczonym przez pracodawcę, a pracodawca - do zatrudniania pracownika za wynagrodzeniem. Zatrudnienie w ww. warunkach jest zatrudnieniem na podstawie stosunku pracy, bez względu na nazwę zawartej przez strony umowy.
Umowa o pracę jest dwustronną czynnością prawną, w ramach której pracownik zobowiązuje się do wykonywania pracy umówionego rodzaju, a pracodawca do zatrudnienia pracownika za wynagrodzeniem.
W przypadku nawiązania stosunku prawnego opartego na podstawie umowy o pracę strony nie mają pełnej swobody w zakresie kształtowania treści konkretnego kontraktu. Umowa o pracę należy bowiem do tej kategorii stosunków prawnych, których treść podlega ograniczeniom, ustanowionym przede wszystkim w interesie pracownika. Podstawą tych ograniczeń są przepisy prawa pracy, a więc przepisy Kodeksu pracy, innych ustaw i aktów wykonawczych określających prawa i obowiązki pracowników i pracodawców, a także postanowienia układów zbiorowych pracy, innych opartych na ustawie porozumień zbiorowych, regulaminów, statutów określających prawa i obowiązki stron stosunku pracy.
Zobacz: Dwie umowy o pracę
Rodzaje umów o pracę
Kodeks pracy wymienia następujące rodzaje umów o pracę:
- umowę na czas nieokreślony;
- umowę na czas określony;
- umowę na czas wykonania określonej pracy;
- umowę na okres próbny (może poprzedzać każdą z wyżej wymienionych umów).
W przypadku, jeżeli zachodzi konieczność zastępstwa pracownika w czasie jego usprawiedliwionej nieobecności w pracy, pracodawca może zatrudnić innego pracownika na czas tej nieobecności. Ta możliwość istnieje od 29 listopada 2002 r. Jest to jednak typ umowy na czas określony, nie zaś odrębny rodzaj umowy o pracę.
Umowa na czas nieokreślony należy do umów bezterminowych, pozostałe są zawierane na określony czas. Charakterystyczną cechą tego typu umów jest konieczność wskazania terminu końcowego umowy będącym jednocześnie terminem ustania stosunku pracy.
Odnośnie umów terminowych nieokreślenie przez strony czasu ich trwania sprawia, że taka umowa może być uznana za umowę zawartą na czas nieokreślony. W typowej sytuacji, gdy z oświadczeń woli stron ani z całokształtu okoliczności - a zwłaszcza rodzaju pracy - nie wynika nic innego, należy przyjąć, że doszło do zawarcia umowy na czas nieokreślony. Opiera się to na założeniu, że zgodnym zamiarem stron byto zawarcie tego rodzaju umowy, a nie zostało to zaznaczone w jej treści z tego względu, iż strony uważały to za zbędne w odniesieniu do typowego i najbardziej powszechnego rodzaju umowy, jakim jest umowa na czas nieokreślony.
Zobacz: Porada prawna
Umowa o pracę na okres próbny
Umowa na okres próbny może poprzedzać każdy rodzaj umowy o pracę (z wyjątkiem umowy na okres próbny).
Umów na okres próbny nie stosuje się przy nawiązywaniu stosunku pracy na podstawie spółdzielczej umowy o pracę oraz umowy o pracę w celu przygotowania zawodowego.
Zawarcie umowy na okres próbny ma na celu głównie sprawdzenie kwalifikacji i przydatności do pracy pracownika, jednocześnie pozwala pracownikowi zapoznać się z warunkami zatrudnienia u danego pracodawcy. Czas trwania umowy na okres próbny w związku z celem, dla którego jest zawierana został ograniczony do maksymalnie trzech miesięcy. O długości okresu próbnego, podobnie jak i o zawarciu takiej umowy decydują strony stosunku pracy. Okres próbny może więc wynosić tydzień, miesiąc, dwa lub trzy miesiące. Okresy te biegną niezależnie od występujących przerw w świadczeniu pracy (np. choroba pracownika) i kończą się z chwilą upływu ustalonego przez strony terminu.
Kodeks pracy nie przewiduje możliwości przedłużania okresu próbnego o czas ewentualnej przerwy w pracy. Granica trzech miesięcy ma charakter sztywny i nie może być przekraczana.
Umowa o pracę na czas określony
Umowa na czas określony należy do najpopularniejszych umów terminowych. W przypadku gdy strony zawierają umowę o pracę na czas określony zamierzają pozostawać w stosunku pracy przez z góry określony czas. Oznaczenie czasu trwania umowy może nastąpić poprzez wskazanie:
- konkretnej daty kalendarzowej, z której nadejściem umowa się rozwiąże, np. 20 października 2009 r.;
- okresu, przez jaki umowa ma trwać, np. umowa zawarta na okres 5 miesięcy;
- zdarzenia, którego zajście spowoduje rozwiązanie umowy, zdarzenie to musi być pewne, a czas jego nadejścia wiadomy lub przewidywalny, np. sezon wczasowy, sezon grzewczy.
Kodeks pracy nie określa, w jakich sytuacjach dopuszczalne jest zawarcie umowy na czas określony. Również nie ma ograniczeń co do czasu trwania takiej umowy – przepisy nie określają ani minimalnego, ani maksymalnego czasu jej trwania. Umowy o pracę na czas określony mogą więc obejmować dowolne okresy. Wątpliwości powstają jednak, jeżeli strony decydują się na zawarcie długoletniej umowy na czas określony. W takich przypadkach strony mogą bowiem dowodzić w toku ewentualnego procesu sądowego, że faktycznie doszło do zawarcia umowy o pracę na czas nieokreślony.
Umowa o pracę na zastępstwo
Umowa na czas zastępstwa nieobecnego pracownika nie stanowi nowego rodzaju umowy o pracę, jest szczególną postacią umowy o pracę na czas określony.
Forma ta stosowana jest gdy zachodzi konieczność zastąpienia pracownika w czasie jego usprawiedliwionej nieobecności w pracy. Pracodawca ma w takiej sytuacji możliwość zatrudnienia innego pracownika na podstawie umowy o pracę na czas określony, obejmujący czas tej nieobecności. Charakterystyczną cechą umowy na zastępstwo jest właśnie sposób określenia terminu końcowego umowy, którym jest termin powrotu do pracy nieobecnego pracownika. Termin końcowy umowy na zastępstwo może być określony konkretną datą (jeśli pracodawca wie dokładnie, kiedy zakończy się nieobecność zastępowanego pracownika) lub przez wskazanie okoliczności, której zaistnienie spowoduje rozwiązanie umowy, np. powrót pracownika do pracy po okresie choroby. Przykładami usprawiedliwionej nieobecności uzasadniającej konieczność zastępstwa może być długotrwała choroba pracownika, okres urlopu macierzyńskiego, wychowawczego itp.
Umowa na czas wykonania określonej pracy
Umowa na czas wykonania określonej pracy jest rodzajem umowy terminowej zawieranej na czas określony - wykonania przedsięwzięcia, zrealizowania zadania, np. wykonanie remontu instalacji budynku, zbiór owoców sezonowych itp. Czas trwania takiej umowy jest ściśle powiązany z czasem realizacji zadania. W tym przypadku nie występuje konieczność wydłużania lub skracania terminu trwania umowy, gdy realizacja określonego przedsięwzięcia ulega wydłużeniu lub skróceniu. Umowa czas wykonania określonej pracy rozwiązuje się wraz z wykonaniem pracy bez potrzeby dokonywania dodatkowych czynności.
Zobacz serwis: Umowa o pracę
Umowa o pracę na czas nieokreślony
Umowa na czas nieokreślony jest umową bezterminową, co oznacza że jej czas trwania nie jest w treści umowy określany. Umowa tego rodzaju stwarza pomiędzy stronami stosunku pracy najbardziej trwałą więź prawną. Przeważnie jest zawierana w przypadku, gdy strony zamierzają pozostawać w stosunku pracy przez dłuższy okres czasu. Może być jednak w każdym czasie rozwiązana przez każdą ze stron z zachowaniem zasad rozwiązywania tego typu umów.
Umowa na czas nieokreślony jest najkorzystniejszą dla pracownika podstawą zatrudnienia i stwarza najdalej idącą ochronę trwałości stosunku pracy. Ochrona ta polega przede wszystkim na:
- konieczności merytorycznego uzasadniania wypowiedzenia dokonywanego przez pracodawcę;
- obowiązku podawania przez pracodawcę przyczyny wypowiedzenia w piśmie zawierającym oświadczenie o wypowiedzeniu;
- wydłużeniu - w porównaniu z umowami terminowymi - okresów wypowiedzenia i uzależnieniu ich długości od tzw. zakładowego stażu pracy danego pracownika;
- obowiązku konsultacji przez pracodawcę zamiaru wypowiedzenia z działającą u niego organizacją związkową, jeżeli pracownik jest członkiem zakładowej organizacji związkowej lub organizacja ta wy- raziła zgodę na obronę jego praw pracowniczych.
Anna Jędrzejczak Radca prawny