Nieoczywiste molestowanie seksualne w pracy - wyroki SN. Niestosowne komentarze, dotyk, sprośne dowcipy, sugestywne spojrzenia. Odpowiedzialność pracodawcy i sprawcy

• Niestosowne dotykanie
• Niestosowne komentarze, uwagi, sugestywne spojrzenia, sprośne dowcipy
• Definicja molestowania seksualnego. Podporządkowania się nie anuluje bezprawności
• Rodzaje odpowiedzialności za molestowanie seksualne

Niestosowne dotykanie

W jednej z analizowanych spraw Sąd Najwyższy zakwestionował linię obrony sprawcy molestowania seksualnego w miejscu pracy, który wskazywał, że jego zachowania były akceptowalne jako nieprzekraczające granic kontaktów między pracownikami, a jedynie w sposób subiektywny zostały negatywnie odebrane przez pracownice. Zdaniem Sądu zachowanie sprawcy rażąco przekraczało dopuszczalne normy. Wielokrotnie dotykał on bowiem dane osoby w sposób, którego nie akceptowały, zwłaszcza witając się z nimi, głaskał czy muskał ich dłonie, czego w żaden sposób nie można traktować jako normalnego, neutralnego seksualnie powitania. Jeszcze większe naruszenie sfery prywatności stanowiło przygodne dotykanie przez mężczyznę ramienia kobiety, w czasie gdy wykonywała ona swoje obowiązki pracownicze.

Dla takiego zachowania w miejscu pracy nie ma - w ocenie Sądu Najwyższego - żadnego racjonalnego uzasadnienia, gdyż każda dorosła, racjonalnie myśląca osoba z łatwością odróżni zwykłe podanie ręki na powitanie od innego rodzaju dotyku.

Niestosowne komentarze, uwagi, sugestywne spojrzenia, sprośne dowcipy

W innej z analizowany spraw Sąd Najwyższy podkreślił, że z samej literalnej wykładni przepisu art. 18(3a) § 6 Kodeksu pracy wynika, że nie musi wystąpić kontakt fizyczny z ofiarą molestowania seksualnego, aby zachowanie sprawcy można było zakwalifikować jako molestowanie seksualne. Molestowanie takie może bowiem przybrać formę:

1) słowną i obejmować wyłącznie elementy werbalne, np.:
- komentarze czy uwagi odnoszące się do sfery seksualnej,
- czynienie sugestywnych uwag i sprośnych aluzji,
- obraźliwe flirtowanie,
- czynienie propozycji, domaganie się korzyści seksualnych albo proszenie o nie,
- wywoływanie presji o charakterze seksualnym,
- obraźliwe komentowanie wyglądu lub ubioru,
- opowiadanie dowcipów o tematyce seksualnej,
- szantaż seksualny,

2) zachowań o charakterze pozawerbalnym, niezwiązanych jednakże z kontaktem fizycznym z ciałem molestowanego, np.:
- pokazywanie obrazów o podtekście seksualnym,
- eksponowanie przedmiotów o tematyce seksualnej,
- sugestywne spojrzenia lub gesty.

Definicja molestowania seksualnego. Podporządkowania się nie anuluje bezprawności

Zgodnie z Kodeksem pracy molestowanie seksualne to każde niepożądane zachowanie o charakterze seksualnym lub odnoszące się do płci pracownika, którego celem lub skutkiem jest naruszenie godności pracownika. Skoro zachowanie takie ma być przez ofiarę molestowania seksualnego niepożądane, to decydujące znaczenie będzie miało ustalenie, czy pracownik nie chciał określonego typu zachowań ze strony innego pracownika, pracodawcy bądź osoby trzeciej. Postuluje się, aby sprzeciw pracownika wyrażony był w taki sposób, by sprawca mógł się zorientować, że jego zachowanie jest niepożądane przez pracownika. Unikanie sprawcy bądź nieodwzajemnianie jego zachowań przez pracownika uznawane jest za dostatecznie wyraźną formę sprzeciwu.

Zasady doświadczenia życiowego podpowiadają, że w relacjach podległości służbowej, a więc wówczas, gdy sprawcą molestowania seksualnego jest przełożony pracownika bądź inna osoba reprezentująca pracodawcę, dostatecznie wyraźne zgłoszenie sprzeciwu może być dla pracownika niezwykle trudne.
Jednoznacznie przyjmuje się jednak na podstawie art. 18(3a) § 7 Kodeksu pracy, że zgoda pracownika, która przybiera formę podporządkowania się molestowaniu seksualnemu, nie anuluje bezprawności czynu sprawcy. O niej decyduje bowiem fakt, że jakiekolwiek (nawet pojedyncze) zachowanie sprawcy o podłożu lub konotacji seksualnej zostało przez pracownika odebrane jako obraźliwe lub nieakceptowane.

Rodzaje odpowiedzialności za molestowanie seksualne

Kodeks pracy ustanawia przede wszystkim odpowiedzialność odszkodowawczą pracodawcy, który:
- naruszył wobec pracownika zasadę równego traktowania w zatrudnieniu,
- nie zapobiegł naruszeniu tej zasady przez innego pracownika.

Molestowanie seksualne stanowi jedną z kwalifikowanych postaci naruszenia zasady równego traktowania w zatrudnieniu. Wysokość odszkodowania uregulowana została w Kodeksie pracy tylko co do jej minimalnego poziomu poprzez odesłanie do wysokości minimalnego wynagrodzenia za pracę. Orzecznictwo Sądu Najwyższego wskazywało na potrzebę szerokiego ujęcia odszkodowania z tytułu naruszenia zasady równego traktowania w zatrudnieniu tak, aby kompensowało ono nie tylko szkodę majątkową, ale także szkodę niemajątkową w postaci poczucia krzywdy związanego z doznaną dyskryminacją.

Zgodnie z projektem z 15 stycznia 2025 r. ustawy o zmianie ustawy - Kodeks pracy postulat ów miałby doczekać się regulacji ustawowej poprzez przyznanie pracownikowi prawa do:
- odszkodowania za szkodę majątkową - bez ustalania jego minimalnej wysokości,
- zadośćuczynienia za krzywdę niemajątkową - nie niższego niż minimalne wynagrodzenie za pracę.

Wspomniany projekt zmiany Kodeksu pracy zakłada, że w przypadku wielokrotnego naruszenia zasady równego traktowania wobec pracownika sąd ocenia rozmiar krzywdy wyrządzonej pracownikowi zasądzając na jego rzecz zadośćuczynienie stanowiące kwotę odpowiednio wyższą niż pojedyncze minimalne wynagrodzenie za pracę.

Dodatkowo pracodawca ponosić może odpowiedzialność karną, o ile przy wykonywaniu czynności w sprawach z zakresu prawa pracy złośliwie lub uporczywie narusza prawa pracownika wynikające ze stosunku pracy, a dotyczące ochrony przed nierównym traktowaniem w zatrudnieniu, w tym przed molestowaniem seksualnym. Grozi mu wówczas kara grzywny, ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2.

Dalszą odpowiedzialność karną na podstawie Kodeksu karnego ponosi sam sprawca, który:

- przez nadużycie stosunku zależności lub wykorzystanie krytycznego położenia, doprowadza inną osobę do obcowania płciowego lub do poddania się innej czynności seksualnej albo do wykonania takiej czynności. Wówczas podlega karze pozbawienia wolności do lat 3;
- narusza nietykalność cielesną pracownika. Podlega on karze grzywny, ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do roku, aczkolwiek ściganie odbywa się z oskarżenia prywatnego, a to oznacza, że pokrzywdzony musi samodzielnie sporządzić i złożyć w sądzie prywatny akt oskarżenia.

Niezależnie od odpowiedzialności karnej sprawca ponosi względem ofiary molestowania seksualnego odpowiedzialność cywilną z tytułu naruszenia jej dóbr osobistych. Sąd cywilny może z tego tytułu zasądzić od sprawcy zadośćuczynienie pieniężne bądź na rzecz poszkodowanego, bądź na wskazany przez niego cel społeczny. Co ciekawe osoba, której dobro osobiste zostaje cudzym działaniem tylko zagrożone, a jeszcze nie naruszone, może już z góry żądać zaniechania tego działania. Gdy z kolei finalnie dojdzie do naruszenia dobra osobistego, to poza żądaniem zadośćuczynienia pieniężnego właściwe jest także żądanie dopełnienia czynności potrzebnych do usunięcia skutków naruszenia, w szczególności poprzez złożenie oświadczenia odpowiedniej treści i w odpowiedniej formie. Niezależnie od powyższego, jeżeli wskutek naruszenia dobra osobistego została wyrządzona szkoda majątkowa, poszkodowany może żądać jej naprawienia na zasadach ogólnych.

Źródła:
- wyrok Sądu Najwyższego z dnia 7 listopada 2018 r., II PK 229/17,
- wyrok Sądu Najwyższego z dnia 9 maja 2019 r., III PK 50/18,
- wyrok Sądu Najwyższego z dnia z dnia 6 października 2021 r., I PSKP 21/21,
- wyrok Sądu Najwyższego z dnia 27 października 2021 r., II PSKP 63/21,
- postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 24 lipca 2024 r., I PSK 85/23.

Podstawa prawna:
- art. 24 § 1 i 2 w zw. z art. 448 § 1 oraz art. 445 § 1 i 2 ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny,
- art. 18(3a) i 18(3d) ustawy z dnia 26 czerwca 1974 r. Kodeks pracy,
- art. 199 § 1, art. 217 § 1 i 3 oraz art. 218 § 1a ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny.