Kobiety w ciąży oraz pracujące mamy należą do szczególnej grupy pracowników. Podlegają ochronie w pracy zawodowej, mają także dodatkowe prawa i przywileje wynikające z Kodeksu pracy. Regulacje te ułatwiają łączenie aktywności na polu zawodowym z życiową rolą mamy. W przeddzień Dnia Kobiet, radczyni prawna Marta Wadas z Kancelarii Kupilas i Krupa w Bielsku-Białej, przygotowała zestawienie praw kobiet w pracy.
Zwolnienie z pracy
Zgodnie z przepisami Kodeksu pracy kobieta w ciąży jest chroniona przed zwolnieniem przez cały okres ciąży aż do zakończenia urlopu macierzyńskiego, rodzicielskiego czy wychowawczego. Ochrony nie stosuje się jednak do pracownicy w okresie próbnym, nieprzekraczającym jednego miesiąca. Umowa o pracę zawarta na czas określony albo na okres próbny przekraczający jeden miesiąc, która uległaby rozwiązaniu po upływie trzeciego miesiąca ciąży, ulega przedłużeniu do dnia porodu. Nie ma to jednak zastosowania do umowy o pracę na czas określony zawartej w celu zastępstwa pracownika w czasie jego usprawiedliwionej nieobecności w pracy. Jednak, w zdecydowanej większości przypadków, pracodawca nie może więc wypowiedzieć ani rozwiązać z nią umowy o pracę. Nie dotyczy to jednak sytuacji, gdy zachodzą przyczyny uzasadniające rozwiązanie umowy bez wypowiedzenia z jej winy. Mowa tu np. o ciężkim naruszeniu podstawowych obowiązków pracowniczych, jak kradzież mienia pracodawcy czy skopiowanie ze służbowego komputera poufnych danych. Co istotne, z zasady tej nie wynika także zakaz rozwiązywania umowy o pracę za porozumieniem stron albo zmiany warunków pracy i płacy w drodze takiego porozumienia.
- Żaden przepis nie zabrania również, aby ciężarna sama wypowiedziała umowę o pracę. Gdyby jednak złożyła stosowne oświadczenie, nie wiedząc, że jest w ciąży, to może uchylić się od jego skutków – podkreśla radczyni prawna Marta Wadas z Kancelarii Kupilas i Krupa w Bielsku-Białej.
Należy mieć jednak na uwadze, że zakaz wypowiadania umowy o pracę, o którym mowa powyżej nie oznacza automatycznie, że takie wypowiedzenie jest bezskuteczne. Jest to wypowiedzenie niezgodne z prawem, a pracownica może wystąpić do sądu m.in. z pozwem o uznanie go za bezskuteczne.
Wyjście z pracy a badania kobiet w ciąży
Zgodnie z art. 185 § 2 kodeksu pracy pracodawca jest obowiązany udzielać pracownicy ciężarnej zwolnień od pracy na zalecone przez lekarza badania lekarskie, przeprowadzane w związku z ciążą, jeżeli badania te nie mogą być przeprowadzone poza godzinami pracy. Za czas nieobecności w pracy z tego powodu pracownica zachowuje prawo do wynagrodzenia. Niezbędne jest, aby ciąża została wykazana pracodawcy odpowiednim zaświadczeniem wydanym przez lekarza. Badania natomiast muszą mieć związek z ciążą, zatem nie może być to chociażby kontrolna wizyta u dentysty. Muszą być także zlecone przez lekarza, a więc nie dodatkowe, o wykonaniu których decyzję podejmuje sama ciężarna. Ponadto powinny to być badania, których nie można wykonać poza godzinami pracy – przykładowo są to badania krwi, które muszą zostać wykonane rano, na czczo.
Jakich prac nie mogą wykonywać kobiety w ciąży i karmiące piersią?
Pracownice w czasie ciąży oraz w czasie karmienia piersią, zgodnie z art. 176 § 1 kodeksu pracy, nie mogą wykonywać prac uciążliwych, niebezpiecznych lub szkodliwych dla zdrowia. Prace te bowiem mogą mieć niekorzystny wpływ na ich zdrowie, przebieg ciąży lub karmienie dziecka piersią. W rozporządzeniu Rady Ministrów z dnia 3 kwietnia 2017 r. w sprawie wykazu prac uciążliwych, niebezpiecznych lub szkodliwych dla zdrowia kobiet w ciąży i kobiet karmiących dziecko piersią jako taką pracę wskazano:
- dla kobiet w ciąży, np.:
- ręczne podnoszenie i przenoszenie przedmiotów o masie przekraczającej 3 kg,
- prace na stanowiskach z monitorami ekranowymi – w łącznym czasie przekraczającym 8 godzin na dobę, przy czym czas spędzony przy obsłudze monitora ekranowego nie może jednorazowo przekraczać 50 minut, po którym to czasie powinna nastąpić co najmniej 10-minutowa przerwa, wliczana do czasu pracy
- dla kobiet karmiących piersią, np.: ręczne podnoszenie i przenoszenie przedmiotów o masie przekraczającej: 6 kg – przy pracy stałej, 10 kg przy pracy dorywczej
- dla kobiet w ciąży i kobiet karmiących dziecko piersią: prace stwarzające ryzyko zakażenia: wirusem zapalenia wątroby typu B, wirusem ospy wietrznej i półpaśca, wirusem różyczki, wirusem HIV, wirusem cytomegalii, pałeczką listeriozy, toksoplazmą.
Pracodawca zatrudniający pracownicę w porze nocnej jest obowiązany na okres jej ciąży zmienić rozkład czasu pracy w sposób umożliwiający wykonywanie pracy poza porą nocną. Jeżeli jest to niemożliwe lub niecelowe, przenieść pracownicę do innej pracy, której wykonywanie nie wymaga pracy w porze nocnej. W razie braku takich możliwości pracodawca jest zobowiązany zwolnić pracownicę na czas niezbędny z obowiązku świadczenia pracy. Jak wskazuje, radczyni prawna Marta Wadas, zmiana warunków pracy w takich okolicznościach nie wymaga wręczenia pracownicy wypowiedzenia o zmianie warunków pracy i płacy, a odbywa się na podstawie polecenia pracodawcy.
Przerwa w pracy dla mam karmiących piersią
Pracownica karmiąca dziecko piersią ma prawo do dwóch półgodzinnych przerw w pracy wliczanych do czasu pracy. Z kolei pracownica karmiąca więcej niż jedno dziecko ma prawo do dwóch przerw w pracy, po 45 minut każda. Pracownica może złożyć wniosek o udzielenie jej przerw łącznie, a pracodawca powinien ten wniosek uwzględnić. Może to oznaczać, np. późniejsze rozpoczęcie pracy lub jej kończenie o godzinę wcześniej. Z istoty tego uprawnienia wynika również, że przerwy na karmienie nie mogą być łączone w dłuższym okresie, co skutkowałoby możliwością wzięcia dnia wolnego. Pamiętać jednak należy, że pracownicy zatrudnionej przez czas krótszy niż 4 godziny dziennie przerwy na karmienie nie przysługują, a jeżeli czas pracy pracownicy nie przekracza 6 godzin dziennie, przysługuje jej jedna przerwa na karmienie. Nie jest wskazany wiek dziecka, do którego możliwe jest korzystanie z przerwy na karmienie. Nie istnieją też szczególne wymagania co do tego, jak pracownica ma udowodnić fakt karmienia dziecka. Powinno się to odbywać na podstawie jej oświadczenia, że karmi piersią, jednakże w razie wątpliwości pracodawcy, na jego żądanie należy ten fakt udokumentować odpowiednim zaświadczeniem lekarskim.
Polska w czołówce pod względem długości urlopu macierzyńskiego
Polska jest krajem, gdzie kobietom, w porównaniu z innymi krajami europejskimi, przysługuje długi urlop macierzyński. W przypadku urodzenia jednego dziecka jest to 20 tygodni, aż do 37 tygodni w przypadku urodzenia piątki i więcej dzieci przy jednym porodzie. Po wykorzystaniu urlopu macierzyńskiego istnieje natomiast możliwość skorzystania z urlopu rodzicielskiego od 32 do 34 tygodni (w zależności od liczby dzieci urodzonych przy jednym porodzie).
- Warto także pamiętać, że prawo do urlopu macierzyńskiego przysługuje nie tylko w przypadku urodzenia dziecka, ale również m.in. w sytuacji adopcji dziecka. Oprócz urlopu na warunkach urlopu macierzyńskiego pracownikowi adoptującemu dziecko lub dzieci przysługuje prawo do urlopu rodzicielskiego na takich samych zasadach jak przysługujący rodzicom biologicznym – podkreśla prawniczka Marta Wadas.
Zwolnienie od pracy z tytułu opieki nad dzieckiem
Zgodnie z art. 188 Kodeksu pracy pracownikowi wychowującemu przynajmniej jedno dziecko w wieku do 14 lat przysługuje w ciągu roku kalendarzowego zwolnienie od pracy w wymiarze 16 godzin albo 2 dni, z zachowaniem prawa do wynagrodzenia. Zwolnienie od pracy, o którym mowa wyżej, udzielane w wymiarze godzinowym, dla pracownika zatrudnionego w niepełnym wymiarze czasu pracy ustala się proporcjonalnie do wymiaru czasu pracy tego pracownika. Pracownik może skorzystać z dni wolnych po uprzednim złożeniu wniosku do pracodawcy. O sposobie wykorzystania w danym roku kalendarzowym takiego zwolnienia decyduje pracownik. Informacja ta znajduje się w pierwszym wniosku o udzielenie zwolnienia, które składa się w danym roku kalendarzowym. Prawo to przysługuje w tym samym wymiarze także w roku, gdy najmłodsze dziecko kończy 14 lat, niezależnie od miesiąca, w którym to następuje.