Czasem pracy jest czas, w którym pracownik pozostaje w dyspozycji pracodawcy. Zatem do czasu pracy wlicza się nie tylko okres wykonywania pracy, ale także:
• oczekiwanie na przydział pracy,
• niewykonywanie pracy w razie przeszkód z przyczyn dotyczących pracodawcy albo niezawinionego przestoju (art. 81 k.p.),
• przerwy w pracy:
- 15-minutowa przerwa na spożycie posiłku (art. 134 k.p.),
- z tytułu pracy w warunkach szczególnie szkodliwych lub uciążliwych dla zdrowia (art. 145 par. 1 k.p.),
- na karmienie dziecka piersią (art. 187 k.p.),
- po godzinie pracy z komputerem (par. 7 rozporządzenia w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy na stanowiskach wyposażonych w monitory ekranowe),
- 15-minutowa przerwa na gimnastykę usprawniającą lub wypoczynek (art. 17 ustawy o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych),
- 30-minutowa przerwa pracownika młodocianego, którego dobowy wymiar czasu pracy przekracza 4,5 godziny (art. 202 par. 31 k.p.),
• szkolenie bhp (art. 2373 par. 3 k.p.),
• niewykonywanie pracy w związku z przeprowadzaniem badań okresowych i kontrolnych w godzinach pracy (art. 229 par. 3 k.p.),
• przeprowadzanie w godzinach pracy badań lekarskich w związku z ciążą (art. 185 par. 2 k.p.),
• niewykonywanie pracy w związku z wzięciem udziału w konsultacjach, o których mowa w art. 23711a k.p.
• nauka młodocianego w wymiarze wynikającym z obowiązkowego programu zajęć szkolnych, bez względu na to, czy odbywa się ona w godzinach pracy (art. 202 par. 3 k.p.).
Przerwa na spożycie posiłku
Pracownikowi przysługuje 15-minutowa przerwa wliczana do czasu pracy, jeżeli jego dobowy wymiar wynosi co najmniej sześć godzin (art. 134 k.p.). Prawo do przerwy związane jest z faktycznym czasem wykonywania pracy w danym dniu, a nie z wymiarem czasu pracy danego pracownika. Taka sama przerwa (15 minut) przysługuje zatem pracownikowi, którego dobowy wymiar czasu pracy wynosi 12 godzin, jak i pracownikowi zatrudnionemu w niepełnym wymiarze czasu pracy, który tylko w niektóre dni pracuje sześć godzin (wówczas w te dni pracodawca jest obowiązany zapewnić mu przerwę w pracy).
Przerwa na posiłek przysługuje bez względu na to, czy pracownik rzeczywiście spożywa posiłek podczas tej przerwy czy nie. Wprowadzenie jej nie może oznaczać skrócenia dobowego wymiaru czasu pracy, czyli opuszczenia pracy wcześniej o 15 minut. Jest ona niezależna od innych przewidzianych prawem przerw w pracy, np. przerwy po godzinie pracy z komputerem.
Pracodawca może:
• wyraźnie określić czas korzystania przez pracowników z tej przerwy, np. przy pracach, które nie mogą być przerywane i konieczne jest zastąpienia pracownika korzystającego z przerwy przez inna osobę albo
• ustalić, że pracownicy mogą z niej korzystać w dowolnym czasie.
Na załatwienie spraw osobistych
Pracodawca może wprowadzić jedną przerwę, niewliczaną do czasu pracy i przeznaczoną na załatwianie spraw osobistych lub spożycie posiłku. Czas trwania takiej przerwy nie może przekraczać 60 minut (art. 141 par. 1 k.p.). Wprowadzenie tej przerwy skutkuje przesunięciem godziny wyjścia z pracy o czas jej trwania, pomimo że czas pracy pracownika nie ulegnie zmianie.
Godzinnej przerwy na załatwienie spraw osobistych lub spożycie posiłku nie można dzielić. Dopuszczalne jest jej połączenie z przerwą 15-minutową, którą wlicza się do czasu pracy. Przerwę tę wprowadza się w układzie zbiorowym pracy albo w regulaminie pracy, a jeżeli u pracodawcy nie obowiązuje układ zbiorowy i nie jest on zobowiązany do wydania regulaminu pracy - w umowie o pracę (art. 141 par. 2 k.p.).
Przerwa od komputera
Prawo pracownika do przerwy ze względu na zapewnienie bezpiecznej pracy przy monitorach ekranowych wprowadza rozporządzenie w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy na stanowiskach wyposażonych w monitory ekranowe. Przepisy te nie dotyczą wszystkich pracowników wykonujących pracę na stanowiskach wyposażonych w monitory ekranowe. Rozporządzenia nie stosuje się do:
• kabin kierowców oraz kabin sterowniczych maszyn i pojazdów,
• systemów komputerowych na pokładach środków transportu,
• systemów komputerowych przeznaczonych głównie do użytku publicznego,
• systemów przenośnych nieprzeznaczonych do użytkowania na danym stanowisku pracy,
• kalkulatorów, kas rejestrujących i innych urządzeń z małymi ekranami do prezentacji danych lub innych pomiarów,
• maszyn do pisania z wyświetlaczem ekranowym.
Pozostałym pracownikom, których praca nie wiąże się z sytuacjami wymienionymi powyżej, pracodawca jest obowiązany tak organizować pracę, aby zapewnić po każdej godzinie nieprzerwanej pracy przy obsłudze monitora ekranowego co najmniej pięciominutową przerwę, wliczaną do czasu pracy.
Przerwy po godzinie pracy przy obsłudze monitora ekranowego nie pozostają w żadnym związku z przerwami ze względu na uciążliwe lub szczególnie szkodliwe warunki pracy. Oznacza to, że nie są one wliczane do przerw przysługujących ze względu na warunki pracy.
Warunki uciążliwe dla zdrowia
Wobec pracowników zatrudnionych w warunkach szczególnie uciążliwych (np. wymagających szczególnej koncentracji) lub szczególnie szkodliwych (narażenie na działanie substancji trujących, promieniowanie) dla zdrowia należy zastosować normy czasu pracy krótsze niż określone w art. 129 k.p.
Skrócenie czasu pracy może nastąpić albo przez obniżenie norm czasu pracy albo ustanowienie przerw wliczanych do czasu pracy (art. 145 k.p.). Powyższych sposobów nie łączy się. Skrócenie czasu pracy nie może spowodować obniżenia wynagrodzenia za pracę, nawet w przypadku określenia wynagrodzenia stawką godzinową czy dniówkową.
Krótszy czas pracy
Kodeks pracy nie określa granic czasu trwania wymienionych przerw i ich liczby. Kwestie te rozstrzyga układ zbiorowy lub regulamin pracy, a jeśli pracodawca nie jest objęty układem zbiorowym pracy lub nie jest obowiązany do ustalenia regulaminu pracy (zatrudnia mniej niż 20 pracowników) - obwieszczenie, o którym mowa w art. 150 k.p.
Wykaz prac objętych skróconym czasem pracy ustala pracodawca po konsultacji z pracownikami lub z ich przedstawicielami (w trybie i na zasadach określonych w art. 23711a i art. 23713a oraz po zasięgnięciu opinii lekarza sprawującego profilaktyczną opiekę zdrowotną nad pracownikami. Wykaz powinien zostać zamieszczony w regulaminie pracy, układzie zbiorowym pracy albo w obwieszczeniu pracodawcy.
Przerwa przy pracy monotonnej
Wobec pracowników zatrudnionych przy pracy monotonnej lub pracy w ustalonym z góry tempie należy zastosować normy czasu pracy krótsze niż określone w art. 129 k.p. Skrócenie czasu polega wyłącznie na wprowadzeniu przerw wliczanych do czasu pracy.
Monotonia pracy zagraża bezpieczeństwu pracy ze względu na zmniejszenie czujności pracownika i błędy, jakie może on popełnić. Praca monotonna, czyli długotrwałe wykonywanie powtarzalnych zadań, prowadzi do zmęczenia, spadku i wahania sprawności fizycznej i umysłowej oraz wydajności w pracy, obniżenia zdolności do dostosowywania się do zmieniających się warunków, a także do obniżenia czujności pracownika. Przerwy w wykonywaniu pracy monotonnej będą zatem korzystne zarówno dla pracownika, jak i pracodawcy.
Na karmienie dziecka piersią
Przerwy na karmienie dziecka, wliczane do czasu pracy, przewiduje art. 187 k.p. Przerwy przysługują tylko wtedy, gdy pracownica karmi dziecko piersią. Przerwy nie przysługują matce zatrudnionej przez czas krótszy niż cztery godzin dziennie. Jeżeli czas pracy jest dłuższy niż cztery godziny, ale nie przekracza sześciu godzin, wówczas kobieta ma prawo do jednej półgodzinnej przerwy. Pracująca dłużej niż sześć godzin dziennie jest uprawniona do dwóch półgodzinnych przerw. Jeśli karmi więcej niż jedno dziecko, czas przysługujących jej przerw w pracy wydłuża się z 30 do 45 minut. Postanowienia układów zbiorowych lub regulaminów pracy mogą przewidywać większą liczbę i wymiar tych przerw. Przerwy przysługują przez cały okres karmienia piersią, niezależnie od czasu jego trwania.
Czas wykorzystywania przerw pracodawca uzgadnia z pracownicą. Na jej wniosek mogą być udzielane w ciągu dnia łącznie, np. ze względu na dojazd. Natomiast nie można łączyć przerw z kilku dni i wykorzystywać ich łącznie w postaci wolnego dnia, gdyż byłoby to sprzeczne z celem tych przerw.
PRZYKŁAD:
KUMULACJA ZAKAZANA
Pracownik zatrudniony przy obsłudze monitorów ekranowych wystąpił z wnioskiem do pracodawcy, aby zamiast korzystać z kilku pięciominutowych przerw w trakcie dnia pracy, mógł wychodzić z pracy wcześniej. Chciał także przerwy te połączyć z 15-minutową przerwą śniadaniową. Pracodawca nie może uwzględnić jednak takiego wniosku pracownika. Istotne jest, by przerwa po godzinie nieprzerwanej pracy z monitorem ekranowym miała miejsce rzeczywiście po godzinie pracy. Nie jest dopuszczalne skumulowanie przerw po kilku godzinach pracy ani tym bardziej zsumowanie wszystkich przerw przypadających danego dnia i przesunięcie ich na dzień następny lub na koniec dnia, co spowoduje wcześniejsze zakończenie przez pracownika dnia pracy.
PRZYKŁAD:
POTRZEBNE ZAŚWIADCZENIE
Pracownica chce skorzystać z przerw na karmienie dziecka piersią. Pracodawca zażądał od niej jednak zaświadczenia lekarskiego potwierdzającego ten fakt. Pracodawca mógł domagać się zaświadczenia lekarskiego, aby udzielić przerwy na karmienie piersią. Przerwy na karmienie są bowiem udzielane na wniosek pracownicy zawierający oświadczenie o karmieniu piersią. Prawo do korzystania z przerw przysługuje pracownicy dopóki karmi dziecko piersią. Ten czas może być różny w przypadku różnych kobiet. W przepisie nie ustalono też maksymalnej granicy wieku dziecka, które może być karmione piersią. Na żądanie pracodawcy, od którego pracownica domaga się udzielania zwolnienia od pracy w celu nakarmienia dziecka piersią, jest ona więc obowiązana przedstawić stosowne zaświadczenie lekarza. Zaświadczenie może wydać lekarz sprawujący opiekę nad kobietą lub dzieckiem.
Ewa Drzewiecka
gp@infor.pl
Podstawa prawna
• Art. 128, 129, 134, 145, 187 ustawy z 26 czerwca 1974 r. Kodeks pracy (Dz.U. z 1998 r. nr 21, poz. 94 z późn. zm.).
• Art. 17 ustawy z 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych (Dz.U. nr 123, poz. 776 ze zm.).
• Rozporządzenie ministra pracy i polityki socjalnej z 1 grudnia 1998 r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy na stanowiskach wyposażonych w monitory ekranowe (Dz.U. nr 148, poz. 973).