Kontrole przeprowadzają inspektorzy pracy, działający w ramach właściwości terytorialnej okręgowych inspektoratów pracy. Czynności kontrolne mogą być przeprowadzone z urzędu na zasadzie rutynowej kontroli lub na podstawie zawiadomienia PIP o konkretnych naruszeniach przepisów prawa pracy w danym zakładzie pracy. Jeśli takie zawiadomienie wpływa od pracowników, a zachodzi uzasadniona obawa, że udzielenie inspektorowi pracy informacji w sprawach objętych kontrolą przez pracownika mogłoby narazić tego pracownika na jakikolwiek uszczerbek lub zarzut z powodu udzielenia tej informacji, inspektor pracy może wydać postanowienie o zachowaniu w tajemnicy okoliczności umożliwiających ujawnienie tożsamości tego pracownika lub osoby, w tym danych osobowych.
Zobacz: Przejście zakładu pracy na nowego pracodawcę
Przed podjęciem czynności kontrolnych inspektor pracy zgłasza swoją obecność pracodawcy, ale nie musi, gdy np. uzna, że takie zawiadomienie może wpłynąć na obiektywny wynik kontroli. W toku postępowania kontrolnego inspektor pracy ma prawo:
1) swobodnego wstępu na teren oraz do obiektów i pomieszczeń podmiotu kontrolowanego;
2) przeprowadzania oględzin obiektów, pomieszczeń, stanowisk pracy, maszyn i urządzeń oraz przebiegu procesów technologicznych i pracy;
3) żądania od podmiotu kontrolowanego oraz od wszystkich pracowników lub osób, które są lub były zatrudnione, albo które wykonują lub wykonywały pracę na jego rzecz na innej podstawie niż stosunek pracy, w tym osób wykonujących na własny rachunek działalność gospodarczą, pisemnych i ustnych informacji w sprawach objętych kontrolą oraz wzywania i przesłuchiwania tych osób w związku z przeprowadzaną kontrolą;
4) żądania okazania dokumentów dotyczących budowy, przebudowy lub modernizacji oraz uruchomienia zakładu pracy, planów i rysunków technicznych, dokumentacji technicznej i technologicznej, wyników ekspertyz, badań i pomiarów dotyczących produkcji bądź innej działalności podmiotu kontrolowanego, jak również dostarczenia mu próbek surowców i materiałów używanych, wytwarzanych lub powstających w toku produkcji, w ilości niezbędnej do przeprowadzenia analiz lub badań, gdy mają one związek z przeprowadzaną kontrolą;
5) żądania przedłożenia akt osobowych i wszelkich dokumentów związanych z wykonywaniem pracy przez pracowników lub osoby świadczące pracę na innej podstawie niż stosunek pracy;
6) zapoznania się z decyzjami wydanymi przez inne organy kontroli i nadzoru nad warunkami pracy oraz ich realizacją;
7) utrwalania przebiegu i wyników oględzin, o których mowa w pkt 2, za pomocą aparatury i środków technicznych służących do utrwalania obrazu lub dźwięku;
8) wykonywania niezbędnych dla celów kontroli odpisów lub wyciągów z dokumentów, jak również zestawień i obliczeń sporządzanych na podstawie dokumentów, a w razie potrzeby żądania ich od podmiotu kontrolowanego;
9) sprawdzania tożsamości osób wykonujących pracę lub przebywających na terenie podmiotu kontrolowanego, ich przesłuchiwania i żądania oświadczeń w sprawie legalności zatrudnienia lub prowadzenia innej działalności zarobkowej;
10) korzystania z pomocy biegłych i specjalistów oraz akredytowanych laboratoriów.
Kontrolę przeprowadza się po okazaniu legitymacji służbowej i upoważnienia do jej przeprowadzenia. Kontrola może być przeprowadzona o każdej porze dnia i nocy – jeśli wymaga tego ochrona przepisów prawa pracy. Upoważnienie do przeprowadzenia kontroli powinno zawierać:
1) wskazanie podstawy prawnej przeprowadzenia kontroli;
2) oznaczenie organu kontroli;
3) imię i nazwisko, stanowisko służbowe osoby upoważnionej do przeprowadzenia kontroli oraz numer jej legitymacji służbowej;
4) określenie zakresu przedmiotowego kontroli;
5) oznaczenie podmiotu objętego kontrolą;
6) wskazanie daty rozpoczęcia i przewidywanego terminu zakończenia kontroli;
7) podpis osoby udzielającej upoważnienia, z podaniem zajmowanego stanowiska lub funkcji;
8) pouczenie kontrolowanego podmiotu o jego prawach i obowiązkach;
9) datę i miejsce wystawienia upoważnienia.
Zobacz: Spór zbiorowy pracowników z pracodawcą
Kontrolę przeprowadza się w siedzibie podmiotu kontrolowanego oraz w innych miejscach wykonywania jego zadań lub przechowywania dokumentów finansowych i kadrowych. Niektóre czynności kontrolne mogą być również wykonywane w siedzibie PIP. Inspektor pracy jest upoważniony do swobodnego poruszania się po terenie podmiotu kontrolowanego bez obowiązku uzyskiwania przepustki oraz jest zwolniony od rewizji osobistej, także w przypadku, jeżeli przewiduje ją wewnętrzny regulamin podmiotu kontrolowanego. Podmiot kontrolowany ma obowiązek zapewnić inspektorowi pracy warunki i środki niezbędne do sprawnego przeprowadzenia kontroli, a w szczególności niezwłocznie przedstawić żądane dokumenty i materiały, zapewnić terminowe udzielanie informacji przez osoby upoważnione, udostępnić urządzenia techniczne oraz, w miarę możliwości, oddzielne pomieszczenie z odpowiednim wyposażeniem.
Jeżeli u kontrolowanego pracodawcy działają związki zawodowe - inspektor pracy informuje je o tematyce i zakresie przeprowadzanej kontroli oraz o jej wynikach i wydanych decyzjach.
Podczas kontroli analizuje także zgłoszone przez nie uwagi i spostrzeżenia oraz udziela im porad i informacji z zakresu prawa pracy. Współdziałanie to ma na celu zapewnienie inspektorowi pracy uzyskania informacji w przedmiocie kontroli nie tylko od pracodawcy, lecz także od przedstawicieli pracowników, którzy swoimi uwagami mogą spowodować rozszerzenie zakresu przeprowadzanej kontroli o dodatkowe zagadnienia czy wskazać inspektorowi pracy, gdzie może szukać dowodów na potwierdzenie zasadności zgłaszanych spostrzeżeń.
Ustalenia postępowania kontrolnego dokumentowany jest protokołem. Podmiotowi kontrolowanemu przysługuje prawo zgłoszenia umotywowanych zastrzeżeń do ustaleń zawartych w protokole. Zastrzeżenia należy zgłosić na piśmie w terminie 7 dni od dnia przedstawienia protokołu. W takim wypadku inspektor pracy przeprowadzający kontrolę zobowiązany jest je zbadać, a w przypadku stwierdzenia zasadności zastrzeżeń - zmienić lub uzupełnić odpowiednią część protokołu. Natomiast jeśli ustalenia kontrolne doprowadzą do niestwierdzenia uchybień wynik kontroli może być udokumentowany w formie notatki urzędowej, która powinna zawierać zwięzły opis stanu faktycznego stwierdzonego w czasie kontroli.
Zobacz: Wezwanie do sądu a absencja w pracy
W razie stwierdzenia naruszenia przepisów prawa pracy lub przepisów dotyczących legalności zatrudnienia inspektor pracy wydaje decyzję lub wystąpienie, w którym zobowiązuje pracodawcę do:
1) nakazania usunięcia stwierdzonych uchybień w ustalonym terminie w przypadku, gdy naruszenie dotyczy przepisów i zasad bezpieczeństwa i higieny pracy;
2) nakazania: wstrzymania prac lub działalności, gdy naruszenie powoduje bezpośrednie zagrożenie życia lub zdrowia pracowników lub innych osób wykonujących te prace lub prowadzących działalność; skierowania do innych prac pracowników lub innych osób dopuszczonych do pracy wbrew obowiązującym przepisom przy pracach wzbronionych, szkodliwych lub niebezpiecznych albo pracowników lub innych osób dopuszczonych do pracy przy pracach niebezpiecznych, jeżeli pracownicy ci lub osoby nie posiadają odpowiednich kwalifikacji; nakazy w tych sprawach podlegają natychmiastowemu wykonaniu;
3) nakazania wstrzymania eksploatacji maszyn i urządzeń w sytuacji, gdy ich eksploatacja powoduje bezpośrednie zagrożenie dla życia lub zdrowia ludzi; nakazy w tych sprawach podlegają natychmiastowemu wykonaniu;
4) zakazania wykonywania pracy lub prowadzenia działalności w miejscach, w których stan warunków pracy stanowi bezpośrednie zagrożenie dla życia lub zdrowia ludzi; nakazy w tych sprawach podlegają natychmiastowemu wykonaniu;
5) nakazania, w przypadku stwierdzenia, że stan bezpieczeństwa i higieny pracy zagraża życiu lub zdrowiu pracowników lub osób fizycznych wykonujących pracę na innej podstawie niż stosunek pracy, w tym osób wykonujących na własny rachunek działalność gospodarczą, zaprzestania prowadzenia działalności bądź działalności określonego rodzaju;
6) nakazania ustalenia, w określonym terminie, okoliczności i przyczyn wypadku;
7) nakazania pracodawcy wypłaty należnego wynagrodzenia za pracę, a także innego świadczenia przysługującego pracownikowi; nakazy w tych sprawach podlegają natychmiastowemu wykonaniu;
8) skierowania wystąpienia, w razie stwierdzenia innych naruszeń, o ich usunięcie, a także o wyciągnięcie konsekwencji w stosunku do osób winnych.
Podmiot kontrolowany, do którego została skierowana decyzja ma obowiązek informowania o PIP o jej realizacji z upływem terminów określonych w decyzji.