Kontroli Państwowej Inspekcji Pracy podlegają umowy cywilnoprawne (zwłaszcza umowy zlecenia i o dzieło). Inspektor pracy może sprawdzić, czy łączący strony stosunek prawny, wbrew zawartej umowie, nie nosi cech stosunku pracy.
Zatrudnienie w warunkach określonych w Kodeksie pracy dla umowy o pracę jest zatrudnieniem na podstawie stosunku pracy, bez względu na nazwę zawartej przez strony umowy. Zastąpienie umowy o pracę umową cywilnoprawną przy zachowaniu warunków właściwych dla stosunku pracy jest niedopuszczalne i może zostać zakwestionowane przez inspektora pracy w trakcie kontroli. t
Warunki uznania umowy za umowę o pracę
Inspektorzy pracy sprawdzają umowy cywilnoprawne analizując, czy osoba świadcząca pracę na podstawie takiej umowy zobowiązuje się do wykonywania pracy określonego rodzaju na rzecz zatrudniającego podmiotu i pod jego kierownictwem oraz w wyznaczonym przez niego miejscu i czasie, a także czy w zamian za świadczenie pracy podmiot zatrudniający zobowiązuje się do zatrudniania danej osoby za wynagrodzeniem. Jeżeli powyższe warunki zostały spełnione, strony łączy faktycznie stosunek pracy, mimo że umowa między nimi została nazwana inaczej.
Dopuszczalność zawarcia umowy cywilnoprawnej
Zatrudniając osobę na podstawie umowy zlecenia warto sobie zadać przede wszystkim następujące pytania:
• czy zleceniobiorca (będący osobą fizyczną) jest zobowiązany wykonywać pracę osobiście (nie może samodzielnie powierzyć wykonywania zadań innej osobie),
• czy zleceniobiorca jest zobowiązany przychodzić do zakładu pracy (innego miejsca) w wyznaczonych godzinach, czy musi podpisywać listę obecności,
• czy zleceniobiorca jest zobowiązany na bieżąco wykonywać czynności określane przez zleceniodawcę,
• czy sposób realizacji zadań został przez zleceniodawcę ściśle określony.
Jeżeli odpowiedź na powyższe pytania jest pozytywna, występuje duże prawdopodobieństwo, że zarówno inspektor pracy, jak i sąd pracy uznają, że umowa cywilnoprawna ma charakter jedynie pozorny, a w istocie doszło do nawiązania stosunku pracy.
Przykład
W sklepie „Metalex” rozwiązano umowy o pracę z osobami zatrudnionymi na stanowisku sprzedawcy i zawarto z nimi umowy zlecenia na „sprzedaż towarów metalowych”. W trakcie kontroli inspektor pracy stwierdził, że zleceniobiorcy są zobowiązani przychodzić do sklepu zgodnie z grafikiem opracowywanym przez właściciela. Każdy z nich jest zobowiązany podpisywać listę obecności. W umowie zobowiązali się do „osobistego wykonywania zadań i niewpuszczania na zaplecze sklepu osób postronnych”. Właściciel sklepu w ciągu dnia zwykle powierzał wybranym przez siebie zleceniobiorcom takie zadania, jak np. sprzątanie, układanie towarów na półkach, przyjmowanie towaru. W wyniku kontroli inspektor pracy uznał, że umowy zlecenia mają charakter pozorny, a w istocie doszło do nawiązania stosunku pracy. Dlatego skierował do sądu pracy pozew o ustalenie istnienia stosunku pracy. Ponadto pracodawca został ukarany.
Podobne pytania, jak zaproponowane wyżej w stosunku do umowy zlecenia, warto zadać sobie zawierając umowę o dzieło. O ile jednak umowa zlecenia zobowiązuje do starannego działania i wystarczy w niej określić rodzaj wykonywanych czynności (np. reprezentowanie firmy przed określonymi urzędami), o tyle w umowie o dzieło określony musi być końcowy i sprawdzalny, oczekiwany przez zamawiającego rezultat (np. wykonanie mebli do biura, dokonanie remontu szatni itp.). Decyzja o sposobie wykonania dzieła powinna być pozostawiona przyjmującemu zamówienie – byleby dzieło miało cechy określone w umowie. Przyjmujący zamówienie nie może być związany poleceniami zamawiającego, gdyż nie istnieje między nimi stosunek podporządkowania – w odróżnieniu umowy o pracę.
Umowy cywilnoprawne z własnymi pracownikami
Zdarza się, że pracodawcy zawierają ze swoimi pracownikami dodatkowe umowy cywilnoprawne (oprócz umowy o pracę) na wykonywanie prac tego samego rodzaju, jakie wykonywane są w ramach stosunku pracy. Ma to na celu m.in. uniknięcie wypłacania pracownikom dodatku za pracę w godzinach nadliczbowych. Działania takie są jednak niedopuszczalne i mogą być przyczyną ukarania pracodawcy podczas kontroli PIP.
W razie wątpliwości
Zdarzają się przypadki, że umowa wykazuje wspólne cechy dla umowy o pracę i umowy prawa cywilnego z jednakowym ich nasileniem. O jej rodzaju decyduje wtedy zgodny zamiar stron i cel umowy.
Przykład
W trakcie kontroli inspektor pracy stwierdził, że w przedsiębiorstwie „Digit” zatrudniono na podstawie umowy zlecenia Jana K. jako przedstawiciela handlowego. W zasadzie był on zobowiązany do osobistego świadczenia pracy, ale niekiedy zdarzało się, że towar rozwoził do sklepów jego syn – przeciw czemu zleceniodawca nie oponował. Jan K. nie miał ściśle wyznaczonych godzin pracy, ale był zobowiązany codziennie odwiedzać wyznaczone sklepy. W firmie obowiązywała procedura dotycząca postępowania z klientem, do której przestrzegania był zobowiązany Jan K. Wysokość jego wynagrodzenia ustalano na podstawie wyników sprzedaży. Przesłuchany przez inspektora Jan K. oświadczył, że nie jest zainteresowany umową o pracę, gdyż dodatkowo prowadzi mały zakład ślusarski i forma umowy zlecenia jest dla niego dogodna. W rezultacie kontroli inspektor pracy nie dopatrzył się nieprawidłowości w zakresie zawartej z Janem K. umowy.
Gdy umowę zawarto nieprawidłowo
Jeżeli w trakcie kontroli inspektor pracy ustali, że w danym przedsiębiorstwie (instytucji) zawierane są umowy cywilnoprawne, chociaż faktycznie należałoby zastosować umowy o pracę, może użyć różnego rodzaju środków prawnych.
Ważne
Inspektor nie wydaje orzeczenia o stwierdzeniu istnienia stosunku pracy, gdyż jego wydanie należy do kompetencji sądu pracy.
Zwykle w rezultacie stwierdzenia nieprawidłowości inspektor pracy kieruje do kontrolowanego podmiotu wystąpienie, w którym wskazuje na konieczność zastąpienia umów cywilnoprawnych umowami o pracę. Wystąpienie nie jest decyzją administracyjną, dlatego nie podlega przymusowemu wykonaniu w formie egzekucji administracyjnej. Pracodawca jest jednak zobowiązany w terminie wskazanym w wystąpieniu poinformować inspektora pracy o terminie i sposobie wykonania ujętych w nim wniosków.
Zagrożenie
Zawieranie umów cywilnoprawnych w warunkach, w których powinna być zawarta umowa o pracę, jest wykroczeniem.
Inspektor pracy może z tego tytułu ukarać pracodawcę mandatem karnym (do wysokości 1000 zł) lub skierować wniosek o ukaranie do sądu grodzkiego.
Rezultatem kontroli inspektora pracy może być także skierowanie przez niego i do sądu pracy powództwa przeciwko pracodawcy na rzecz pracownika o ustalenie istnienia stosunku pracy. W takim przypadku inspektor występuje w postępowaniu przed sądem pracy po stronie pracownika – reprezentując jego interesy. W praktyce inspektorzy z uprawnienia do wniesienia powództwa korzystają dość rzadko i ma to miejsce w przypadku stwierdzenia szczególnie rażących naruszeń. W razie potrzeby inspektorzy pracy informują jednak pracowników o zasadach sporządzania i kierowania powództwa przeciwko pracodawcy.
Dokumenty podlegające kontroli
Prowadząc kontrolę w zakresie zatrudniania osób na podstawie umów cywilnoprawnych inspektor pracy może zażądać od pracodawcy okazania wszystkich niezbędnych dokumentów dotyczących danej osoby. W szczególności będzie to zawarta z pracownikiem na piśmie umowa. Ponadto sprawdzeniu mogą podlegać takie dokumenty, jak np. różnego rodzaju regulaminy stosowane w zakładzie, zakresy czynności, dokumenty dotyczące czasu pracy (grafiki, karty wejść i wyjść itd.). Inspektor może również przesłuchać zarówno osobę zatrudniającą, jak i osoby zatrudniane.
Podstawa prawna:
• art. 22 i art. 281 pkt 1 Kodeksu pracy,
• art. 631 i art. 462 Kodeksu postępowania cywilnego,
• art. 627–646 oraz art. 734–751 Kodeksu cywilnego.
• art. 8 ust. 1 pkt 11a, art. 9 pkt 5, art. 21 pkt 2 i art. 21d ustawy z 6 marca 1981 r. o Państwowej Inspekcji Pracy (DzU z 2001 r. nr 124, poz. 1362 ze zm.)
• art. 17 § 2, art. 95 § 3, art. 96 Kodeksu postępowania w sprawach o wykroczenia.
Rafał Janicki