Wyroki sądów: Jak korzystnie zamienić specjalny zasiłek opiekuńczy na świadczenie pielęgnacyjne? Zbieg uprawnień do świadczeń

• Zasiłek opiekuńczy pobierany na zasadzie praw nabytych
• Jak prawidłowo zrezygnować ze specjalnego zasiłku opiekuńczego na rzecz świadczenia pielęgnacyjnego?
• Czy w każdym przypadku świadczenie pielęgnacyjne - w miejsce specjalnego zasiłku opiekuńczego - przyznane zostanie od miesiąca, w którym złożono wniosek o jego przyznanie?

Zasiłek opiekuńczy pobierany na zasadzie praw nabytych

Na wstępie wyjaśnienia wymaga, że odkąd weszła w życie ustawa z dnia 7 lipca 2023 r. o świadczeniu wspierającym (czyli od 2024 r.) zarazem uchylony został przepis art. 16a ustawy z dnia 28 listopada 2003 r. o świadczeniach rodzinnych dotyczący specjalnego zasiłku opiekuńczego. Tym niemniej - na zasadzie ochrony praw nabytych - przepisy przejściowe pozwalają na kontynuowanie pobierania specjalnego zasiłku opiekuńczego na warunkach obowiązujących do 31 grudnia 2023 r.

W okolicznościach konkretnej sprawy może się zdarzyć, że w przypadku danej osoby występuje zbieg uprawnień zarówno do specjalnego zasiłku opiekuńczego, jak i do świadczenia pielęgnacyjnego. Przepisy wykluczają natomiast możliwość jednoczesnego pobierania obu świadczeń za ten sam okres. Zupełnie jednak dozwolone jest, aby zrezygnować z niższego świadczenia na rzecz wyższego. Kluczowe pozostaje zwrócenie uwagi na formalizm postępowania administracyjnego, w ramach którego świadczenia te są przyznawane i przedsięwzięcie właściwych kroków w celu uniknięcia niekorzystnych konsekwencji.

Jak prawidłowo zrezygnować ze specjalnego zasiłku opiekuńczego na rzecz świadczenia pielęgnacyjnego?

Rezygnacja ze specjalnego zasiłku opiekuńczego musi zostać wyrażona w sposób definitywny. Należy w tym celu złożyć jednoznaczny wniosek o uchylenie decyzji, którą zasiłek ten został przyznany. Alternatywnie można skorzystać z tego, że zasiłek przyznawany jest decyzją terminową. Gdy upłynie czas, na który świadczenie zostało przyznane, wystarczy jedynie nie występować o przyznanie go na kolejny okres. Wówczas osiągnie się ten sam efekt w postaci wyraźnej rezygnacji z dalszego pobierania świadczenia.

Błędem jest wyrażenie woli rezygnacji jedynie w formie warunkowej. Nie można bowiem zrezygnować ze specjalnego zasiłku opiekuńczego dopiero pod warunkiem przyznania świadczenia pielęgnacyjnego. Jeśli bowiem organ nie będzie posiadał definitywnej rezygnacji z jednego świadczenia, to nie będzie mógł uchylić decyzji o jego przyznaniu, a w konsekwencji nie będzie mógł przyznać nowego świadczenia dopóki obowiązywać będzie decyzja o przyznaniu dotychczas pobieranego świadczenia.

W wyroku z dnia 23 marca 2023 r. Wojewódzki Sąd Administracyjny w Olsztynie (sygn. akt: II SA/Ol 122/23) orzekł, iż zakaz kumulowania świadczeń (...) wyklucza sytuację, w której osobie uprawnionej przysługiwałoby więcej niż jedno (wybrane przez nią) świadczenie. Nie jest zatem możliwe uzyskanie uprawnienia do świadczenia pielęgnacyjnego przy jednoczesnym posiadaniu prawa do innych tego typu świadczeń, w tym specjalnego zasiłku opiekuńczego. Strona, która dokonuje wyboru, a korzysta już ze zbieżnego uprawnienia, musi z niego zrezygnować przed rozstrzygnięciem o prawie do wnioskowanego świadczenia, przy czym, rezygnacja ta nie może opierać się tylko na warunkowej deklaracji, lecz konieczne jest, aby przed rozstrzygnięciem o prawie do wyższego świadczenia pielęgnacyjnego ustało prawo do pobierania innego świadczenia.

Od powyższego wyroku WSA w Olsztynie wniesiona została skarga kasacyjna do Naczelnego Sądu Administracyjnego, który oddalił ją wyrokiem z 28 czerwca 2024 r. (sygn. akt: I OSK 1579/23). NSA w szczególności zwrócił uwagę, że wprawdzie skarżący wraz z żądaniem ustalenia prawa do świadczenia pielęgnacyjnego złożył wniosek o uchylenie decyzji przyznającej mu specjalny zasiłek opiekuńczy, lecz jednak zaznaczył, że uchylenie tego prawa może nastąpić dopiero z dniem wydania decyzji o przyznaniu świadczenia pielęgnacyjnego, a w szczególności: od miesiąca złożenia wniosku o przyznanie świadczenia pielęgnacyjnego. Co więcej, w międzyczasie skarżący wnioskował o przedłużenie przyznania specjalnego zasiłku opiekuńczego na kolejny okres.

Zdaniem NSA taka konstrukcja złożonego oświadczenia wskazuje na jego warunkowy charakter, a wówczas wybór nie jest definitywny. W ten sposób - na skutek funkcjonowania w obrocie prawnym decyzji przyznającej prawo do specjalnego zasiłku opiekuńczego - nie ma prawnej możliwości (w czasie obowiązywania tej decyzji) wydania innego aktu, który na ten sam okres przyznawałaby wnioskującemu konkurencyjne świadczenie.

Czy w każdym przypadku świadczenie pielęgnacyjne - w miejsce specjalnego zasiłku opiekuńczego - przyznane zostanie od miesiąca, w którym złożono wniosek o jego przyznanie?

Jedną z podstawowych zasad wynikających z ustawy o świadczeniach rodzinnych jest to, że prawo do tych świadczeń ustala się począwszy od miesiąca, w którym wpłynął wniosek z prawidłowo wypełnionymi dokumentami (art. 24 ust. 2). Jak natomiast pogodzić tę zasadę z zakazem przyznawania dwóch konkurencyjnych świadczeń za ten sam okres? Wątpliwość tę rozstrzyga się w ten sposób, że wprawdzie prawo do nowego świadczenia ustala się począwszy od miesiąca, w którym wpłynął kompletny wniosek o jego przyznanie, ale pod warunkiem, że w chwili wpływu wniosku spełnione jest 100% warunków przyznania świadczenia. Tym samym, jeśli osoba ubiegająca się o przyznanie świadczenia pielęgnacyjnego w dalszym ciągu pobiera specjalny zasiłek opiekuńczy na podstawie obowiązującej decyzji, która nie została dotychczas uchylona, to nie spełnia ona wszystkich warunków przyznania nowego świadczenia - nadal bowiem ma ustalone prawo do świadczenia konkurencyjnego.

W wyroku z dnia 28 października 2022 r. Wojewódzki Sąd Administracyjny w Krakowie (sygn. akt: III SA/Kr 812/22) orzekł, iż przeszkoda normatywna do przyznania prawa do świadczenia pielęgnacyjnego (...) ustaje z chwilą uchylenia decyzji przyznającej prawo do specjalnego zasiłku opiekuńczego. Nie jest możliwe przyznanie świadczenia pielęgnacyjnego na okres, w którym strona posiadała jednocześnie prawo do specjalnego zasiłku opiekuńczego, określone wcześniejszą decyzją, która nie została wzruszona za ten okres.

Naczelny Sąd Administracyjny - rozpoznając skargę kasacyjną od wyroku WSA w Krakowie - wskazał w wyroku z dnia 29 maja 2024 r. (sygn. akt: I OSK 1522/23), że przepis art. 24 ustawy o świadczeniach rodzinnych stanowi normę procesową, pełniącą funkcję służebną względem norm materialnoprawnych i nie może prowadzić do modyfikacji lub pominięcia tych norm. W praktyce oznacza to, że przyznając świadczenia rodzinne, organ ocenia spełnienie warunków przysługiwania świadczenia na dzień podejmowania rozstrzygnięcia.

Dalej NSA wyjaśnił, że organ nie tylko może, ale wręcz musi uwzględnić okoliczność tego rodzaju, że spełnienie wszystkich przesłanek przyznania nowego świadczenia nastąpić może w późniejszym momencie niż chwila złożenia wniosku w tej sprawie. Za oczywiste Sąd uznał, iż określone świadczenie rodzinne może być stronie przyznane tylko wówczas, gdy wszystkie warunki będą spełnione. Skoro zaś nie jest możliwe jednoczesne pobieranie świadczenia pielęgnacyjnego i specjalnego zasiłku opiekuńczego, a warunkiem przyznania nowego świadczenia jest jednoznaczna rezygnacja z uprzednio przyznanego świadczenia na ten sam cel, to okres, na jaki strona może ubiegać się o przyznanie świadczenia pielęgnacyjnego, nie zależy tylko od daty wpływu wniosku o to nowe świadczenie, ale uzależniony jest również od terminu obowiązywania dotychczasowego uprawnienia.

Niejednokrotnie zatem dopiero na skutek wydania decyzji o uchyleniu decyzji przyznającej specjalny zasiłek opiekuńczy znika przeszkoda do przyznania wnioskowanego świadczenia pielęgnacyjnego. Skutku tego nie ma samo złożenie wniosku o ustalenie prawa do świadczenia pielęgnacyjnego, nawet gdyby zawierało oświadczenie o warunkowej rezygnacji z prawa do specjalnego zasiłku opiekuńczego. Podobnie bowiem w wyroku z dnia 28 czerwca 2024 r. (sygn. akt: I OSK 1383/23) NSA rozstrzygnął, że skoro nie jest możliwe kumulatywne pobieranie świadczenia pielęgnacyjnego i specjalnego zasiłku opiekuńczego, a warunkiem przyznania "nowego" świadczenia jest rezygnacja z uprzednio przyznanej na ten sam cel formy pomocy, okres na jaki strona może ubiegać się o przyznanie świadczenia pielęgnacyjnego nie jest determinowany jedynie datą wpływu wniosku o to świadczenie, ale wiąże się też z terminem obowiązywania dotychczasowego, zbieżnego uprawnienia.

Podsumowując, zgodnie z wyrokiem NSA z dnia 4 kwietnia 2023 r. (sygn. akt: I OSK 805/22), aby świadczenie pielęgnacyjne mogła uzyskać osoba, która ma już przyznany np. specjalny zasiłek opiekuńczy, osoba ta musi albo:
1) wstrzymać się z nowym wnioskiem do momentu wygaśnięcia decyzji (terminowej) przyznającej jej prawo do tego zasiłku, albo
2) wystąpić o uchylenie tego rodzaju decyzji, wskazując na chęć pobierania innego świadczenia.

Nie jest bowiem możliwe najpierw przyznanie świadczenia pielęgnacyjnego, a dopiero po jego otrzymaniu zrezygnowanie z dotychczas pobieranego specjalnego zasiłku opiekuńczego. W sytuacji gdy strona ma ustalone prawo do specjalnego zasiłku opiekuńczego, warunkiem skutecznego ubiegania się o przyznanie świadczenia pielęgnacyjnego jest rezygnacja z przysługującego świadczenia i to poprzez wyraźne, a nie tylko hipotetyczne (warunkowe), zrzeczenie się prawa do konkurencyjnego świadczenia w postaci specjalnego zasiłku opiekuńczego, prowadzące do wyeliminowania z obrotu prawnego decyzji przyznającej ten zasiłek.

Podstawa prawna:
- ustawa z dnia 28 listopada 2003 r. o świadczeniach rodzinnych (t.j. Dz. U. z 2024 r, poz. 323,
- ustawa z dnia 7 lipca 2023 r. o świadczeniu wspierającym (Dz. U. z 2023 r, poz. 1429).