Świadczenie pielęgnacyjne w 2024 r. według “starych” i “nowych” zasad. Wymogi co do uprawnionych, zbieg uprawnień i inne problemy

• Świadczenie pielęgnacyjne porównanie zasad obowiązujących w 2024 roku i wcześniej
• Osoby uprawnione do świadczenia pielęgnacyjnego na “starych” zasadach obowiązujących do 31 grudnia 2023 r.
• Komu może zostać przyznane świadczenie pielęgnacyjne na “starych” zasadach?
• Czy świadczenie pielęgnacyjne może być przyznane pasierbicy/pasierbowi?
• W jaki sposób badany jest związek pomiędzy rezygnacją lub niepodejmowaniem przez opiekuna zatrudnienia a koniecznością zapewnienia całodobowej, stałej opieki nad niepełnosprawnym członkiem rodziny?
• Czy zawieszenie prowadzenia działalności gospodarczej zgłoszone w CEIDG w związku z koniecznością sprawowania opieki jest równoznaczne z rezygnacją z zatrudnienia?
• Czy istnieje górna granica wieku opiekuna? Czy organ może odmówić przyznania świadczenia pielęgnacyjnego twierdząc, że opiekun jest w tak zaawansowanym wieku, że i tak z tego powodu nie podejmowałby zatrudnienia?
• Na czym polega konieczność sprawowania stałej lub długotrwałej opieki?
• Jakie dodatkowe warunki muszą być spełnione, gdy o świadczenie pielęgnacyjne występuje osoba zobowiązana do alimentacji inna niż spokrewniona w pierwszym stopniu?
• Czy istotna jest data powstania niepełnosprawności?
• Czy zaprzestanie prowadzenia gospodarstwa rolnego jest tożsame z rezygnacją z zatrudnienia lub innej pracy zarobkowej?
• Czy fakt zarejestrowania w systemie ARiMR w charakterze producenta rolnego pozbawia prawa do świadczenia pielęgnacyjnego?
• Kiedy świadczenie pielęgnacyjne na “starych” zasadach nie przysługuje?
• Czy ustalenie prawa do emerytury zawsze wyłączało uprawnienie do świadczenia pielęgnacyjnego na “starych” zasadach?
• Co dzieje się w przypadku zbiegu uprawnień do różnych świadczeń?
• Osoby uprawnione do świadczenia na “nowych” zasadach obowiązujących od 1 stycznia 2024 r.
• Kiedy świadczenie pielęgnacyjne na “nowych” zasadach nie przysługuje?

Świadczenie pielęgnacyjne porównanie zasad obowiązujących w 2024 roku i wcześniej

Osoby uprawnione do świadczenia pielęgnacyjnego na “starych” zasadach obowiązujących do 31 grudnia 2023 r.

Osobom, którym świadczenie pielęgnacyjne przyznane zostało na “starych” zasadach obowiązujących do 31 grudnia 2023 r. zachowują to prawo nie dłużej jednak niż do końca okresu, na który zostało przyznane. Można jednak uzyskać przedłużenie prawa do świadczenia pielęgnacyjnego na “starych” zasadach, o ile nie zostało przyznane świadczenie wspierające i jednocześnie wystąpi się:

1. z wnioskiem o nowe orzeczenie o stopniu niepełnosprawności albo o niepełnosprawności w terminie 3 miesięcy od dnia następującego po dniu, w którym upłynął termin ważności dotychczasowego orzeczenia o stopniu niepełnosprawności albo orzeczenia o niepełnosprawności,

a następnie:

2. z wnioskiem o ustalenie prawa do świadczenia pielęgnacyjnego w terminie 3 miesięcy, licząc od wydania orzeczenia o stopniu niepełnosprawności albo o niepełnosprawności.

Komu może zostać przyznane świadczenie pielęgnacyjne na “starych” zasadach?

O świadczenie pielęgnacyjne na “starych” zasadach ubiegać może się:

• matka,
• ojciec,
• opiekun faktyczny dziecka,
• osoba będąca rodziną zastępczą spokrewnioną w rozumieniu ustawy o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej (dziadkowie, rodzeństwo),
• inna osoba, na której zgodnie z Kodeksem rodzinnym i opiekuńczym ciąży obowiązek alimentacyjny, z wyjątkiem osób posiadających znaczny stopień niepełnosprawności,

jeżeli nie podejmują lub rezygnują z zatrudnienia lub innej pracy zarobkowej w celu sprawowania opieki nad osobą legitymującą się:

• orzeczeniem o znacznym stopniu niepełnosprawności;
• orzeczeniem o niepełnosprawności łącznie ze wskazaniami: konieczności stałej lub długotrwałej opieki lub pomocy innej osoby w związku ze znacznie ograniczoną możliwością samodzielnej egzystencji oraz konieczności stałego współudziału na co dzień opiekuna dziecka w procesie jego leczenia, rehabilitacji i edukacji.

Czy świadczenie pielęgnacyjne może być przyznane pasierbicy/pasierbowi?

Zdaniem Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Olsztynie wyrażonym w wyroku z dnia 8 lutego 2024 r., sygn. akt: II SA/Ol 1034/23 w wyjątkowych sytuacjach, pasierb/pasierbica wnioskujący o przyznanie świadczenia pielęgnacyjnego w związku z opieką nad niepełnosprawnym ojczymem/macochą, może zostać uznany za osobę uprawnioną do takiego świadczenia, bowiem do obowiązku alimentacyjnego w relacjach między pasierbem/pasierbicą a ojczymem/macochą stosuje się odpowiednio przepisy o obowiązku alimentacyjnym między krewnymi.

W jaki sposób badany jest związek pomiędzy rezygnacją lub niepodejmowaniem przez opiekuna zatrudnienia a koniecznością zapewnienia całodobowej, stałej opieki nad niepełnosprawnym członkiem rodziny?

Naczelny Sąd Administracyjny w wyroku z dnia 14 lutego 2024 r., sygn. akt: I OSK 196/23 wyjaśnił ogólnie, że musi istnieć wyraźny i bezpośredni związek między rezygnacją bądź niepodejmowaniem zatrudnienia, a sprawowaniem opieki nad osobą niepełnosprawną. Nie każda rezygnacja z zatrudnienia stanowi podstawę przyznania świadczenia pielęgnacyjnego, a tylko taka, która jest podyktowana podjęciem się sprawowania opieki.

Wojewódzki Sąd Administracyjny w Gdańsku w wyroku z dnia 7 lutego 2024 r., sygn. akt: II SA/Gd 828/23 wyszczególnił, że osoba wnioskująca o świadczenie pielęgnacyjne musi sprawować faktyczną i konieczną opiekę nad osobą niepełnosprawną i to w takim wymiarze, który uniemożliwia jej wykonywanie pracy zarobkowej. Istotny jest stopień niepełnosprawności osoby wymagającej opieki, w tym w szczególności ocena zakresu czynności, które jest w stanie wykonać samodzielnie a w jakim wymaga stałej i długotrwałej opieki. Opieka nie dotyczy tylko i wyłącznie niezdolnej do samodzielnej egzystencji osoby leżącej. Za niezdolne do samodzielnej egzystencji z mocy ustawy uznano także osoby cierpiące na schorzenia nieskutkujące brakiem możliwości poruszania się, a konieczność sprawowania nad nimi stałej lub długotrwałej opieki oceniać należy w świetle rodzaju schorzeń oraz sprawności psychofizycznej danej osoby. 

Nadto Wojewódzki Sąd Administracyjny w Łodzi w wyroku z dnia 21 lutego 2024 r., sygn. akt: II SA/Łd 1017/23 wskazał, iż organ nie ma prawa ustalać przyczyn braku wcześniejszego zatrudnienia osoby ubiegającej się o świadczenie pielęgnacyjne, a jest zobowiązany wyłącznie do ustalenia, czy osoba taka jest zdolna do pracy i czy wyłączną przyczyną niepodejmowania zatrudnienia jest konieczność sprawowania opieki nad bliską osobą niepełnosprawną.

Czy zawieszenie prowadzenia działalności gospodarczej zgłoszone w CEIDG w związku z koniecznością sprawowania opieki jest równoznaczne z rezygnacją z zatrudnienia?

Tak. Zgodnie z wyrokiem Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Gorzowie Wielkopolskim z dnia 7 lutego 2024 r., sygn. akt: II SA/Go 714/23 już samo zawieszenie prowadzenia działalności gospodarczej stanowi rezygnację z zatrudnienia.

Czy istnieje górna granica wieku opiekuna? Czy organ może odmówić przyznania świadczenia pielęgnacyjnego twierdząc, że opiekun jest w tak zaawansowanym wieku, że i tak z tego powodu nie podejmowałby zatrudnienia?

Nie. W wyroku Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Gliwicach z dnia 14 kwietnia 2021 r. sygn. akt II SA/Gl 19/21 orzeczono, że skoro skarżąca ma jeszcze fizyczne możliwości, by opiekować się całodobowo niepełnosprawną, dorosłą osobą (jej wiek i zdrowie nie uniemożliwiają jej tego), to potencjalnie mogłaby w innej sytuacji podjąć podobne czynności w ramach zatrudnienia (podobnie stanowisko zajął wyrok WSA w Rzeszowie w wyroku z dnia 22 września 2021 r. sygn. akt II SA/Rz 856/21).

Na czym polega konieczność sprawowania stałej lub długotrwałej opieki?

W wyroku z dnia 21 lutego 2024 r. Wojewódzki Sąd Administracyjny w Gdańsku wyjaśnił, że warunku "stałej" opieki, nie można rozumieć jako wykonywania opieki nieustannie i przez 24 godziny na dobę, lecz ma to być opieka stała, w sensie trwałości, a długotrwała w sensie rozciągłości w czasie opieka nad niepełnosprawną osobą, której zakres wyznaczony jest niepełnosprawnością osoby wymagającej opieki, a więc koniecznością wykonywania czynności warunkujących egzystowanie tej osoby w warunkach godności człowieka. Istotą opieki jest nie tylko jej stałość i ciągłość, ale także zapewnienie zaspokojenia normalnych, codziennych potrzeb osoby, nad którą jest sprawowana, zapewnienie jej egzystencji, której bez pomocy osób trzecich nie jest w stanie sobie sama zapewnić.

Jakie dodatkowe warunki muszą być spełnione, gdy o świadczenie pielęgnacyjne występuje osoba zobowiązana do alimentacji inna niż spokrewniona w pierwszym stopniu?

W przypadku gdy o świadczenie pielęgnacyjne występuje osoba zobowiązana do alimentacji inna niż spokrewniona w pierwszym stopniu, to aby otrzymać świadczenie należy spełnić łącznie następujące warunki:

• rodzice osoby wymagającej opieki nie żyją, zostali pozbawieni praw rodzicielskich, są małoletni lub legitymują się orzeczeniem o znacznym stopniu niepełnosprawności;
• nie ma innych osób spokrewnionych w pierwszym stopniu, są małoletnie lub legitymują się orzeczeniem o znacznym stopniu niepełnosprawności;
• nie ma opiekuna prawnego lub rodziny zastępczej spokrewnionej lub legitymują się orzeczeniem o znacznym stopniu niepełnosprawności.

Czy istotna jest data powstania niepełnosprawności?

Zgodnie z obowiązującym do końca 2023 r. brzmieniem ustawy o świadczeniach rodzinnych świadczenie pielęgnacyjne przysługuje, jeżeli niepełnosprawność osoby wymagającej opieki powstała:

• nie później niż do ukończenia 18 roku życia lub
• w trakcie nauki w szkole lub szkole wyższej, jednak nie później niż do ukończenia 25 roku życia.

Należy jednak odnotować wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 21 października 2014 r., sygn. akt: K 38/13, zgodnie z którym przepis ten w zakresie, w jakim różnicuje prawo do świadczenia pielęgnacyjnego osób sprawujących opiekę nad osobą niepełnosprawną po ukończeniu przez nią wieku określonego w tym przepisie ze względu na moment powstania niepełnosprawności, jest niezgodny z Konstytucją. W orzecznictwie sądów administracyjnych pojawił się zatem pogląd, iż nie jest dopuszczalna odmowa przyznania świadczenia pielęgnacyjnego ze względu na wiek, w którym powstała niepełnosprawność osoby wymagającej opieki. Prawo do świadczenia pielęgnacyjnego przysługuje niezależnie od momentu, w którym powstała niepełnosprawność osoby wymagającej opieki. Nie ma przy tym znaczenia, czy opieka jest sprawowana nad małżonkiem, dzieckiem, czy rodzicem (por. wyrok WSA w Lublinie z dnia 14 grudnia 2023 r., sygn. akt II SA/Lu 939/23, wyrok WSA w Łodzi z dnia 6 lutego 2024 r., sygn. akt: II SA/Łd 1034/23, wyrok WSA w Krakowie z dnia 8 lutego 2024 r., sygn. akt: III SA/Kr 1406/23, wyrok WSA w Łodzi, sygn. akt: II SA/Łd 975/23).

Czy zaprzestanie prowadzenia gospodarstwa rolnego jest tożsame z rezygnacją z zatrudnienia lub innej pracy zarobkowej?

W przypadku gdy o świadczenie pielęgnacyjne, ubiega się rolnik, małżonek rolnika bądź domownik, świadczenie to przysługuje odpowiednio:

• rolnikom w przypadku zaprzestania prowadzenia przez nich gospodarstwa rolnego,
• małżonkom rolników lub domownikom w przypadku zaprzestania prowadzenia przez nich gospodarstwa rolnego albo wykonywania przez nich pracy w gospodarstwie rolnym.

Zaprzestanie prowadzenia gospodarstwa rolnego lub zaprzestanie wykonywania pracy w gospodarstwie rolnym potwierdza się stosownym oświadczeniem złożonym pod rygorem odpowiedzialności karnej za składanie fałszywych zeznań. 

Czy fakt zarejestrowania w systemie ARiMR w charakterze producenta rolnego pozbawia prawa do świadczenia pielęgnacyjnego?

Nie. Zgodnie z wyrokiem Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Kielcach z dnia 7 lutego 2024 r., sygn. akt: II SA/Ke 740/23 nie można traktować jako czynnika decydującego o wyłączeniu możliwości przyznania świadczenia pielęgnacyjnego wyłącznie faktu zarejestrowania w systemie ARiMR w charakterze producenta rolnego - w sytuacji gdy dana osoba nie korzysta ze świadczeń finansowych z tym związanych. Podobnie orzekł Wojewódzki Sąd Administracyjny w Łodzi w wyroku z dnia 8 lutego 2024 r., sygn. akt: II SA/Łd 975/23 wskazując, że dowodem zaprzestania pracy w gospodarstwie rolnym jest oświadczenie złożone pod rygorem odpowiedzialności karnej za składanie fałszywych zeznań. Wskazane oświadczenie stanowi dowód na tę okoliczność, podlegający ocenie na zasadach ogólnych. 

Kiedy świadczenie pielęgnacyjne na “starych” zasadach nie przysługuje?

Czy ustalenie prawa do emerytury zawsze wyłączało uprawnienie do świadczenia pielęgnacyjnego na “starych” zasadach?

Zgodnie z wyrokiem Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia 2 lutego 2024 r., sygn. akt: I OSK 125/23 choć emerytura jest prawem niezbywalnym, to jednak uznać należy, że zawieszenie tego prawa eliminuje przeszkodę do uzyskania świadczenia pielęgnacyjnego. Istota ograniczenia prawa do świadczenia pielęgnacyjnego dla emeryta musi być interpretowana jako wiążąca się nie z samym prawem do emerytury, lecz z jego realizacją w postaci wypłaty świadczenia. Skoro zawieszenie prawa do emerytury skutkuje wstrzymaniem jej wypłaty, to przyjąć należy, że w ten sposób dochodzi do eliminacji negatywnej przesłanki wyłączającej nabycie prawa do świadczenia pielęgnacyjnego.

Co dzieje się w przypadku zbiegu uprawnień do różnych świadczeń?

W przypadku zbiegu uprawnień do:

• świadczenia rodzicielskiego, lub
• świadczenia pielęgnacyjnego, lub
• specjalnego zasiłku opiekuńczego, lub
• dodatku do zasiłku rodzinnego z tytułu opieki nad dzieckiem w okresie korzystania z urlopu wychowawczego, lub
• zasiłku dla opiekuna, o którym mowa w ustawie o ustaleniu i wypłacie zasiłków dla opiekunów

przysługuje jedno z tych świadczeń wybrane przez osobę uprawnioną – także w przypadku, gdy świadczenia te przysługują w związku z opieką nad różnymi osobami.

W wyroku z dnia 20 grudnia 2023 r., sygn. akt: I OSK 2349/22 Naczelny Sąd Administracyjny wyjaśnił, iż w sytuacji, gdy strona ma ustalone prawo do zasiłku dla opiekuna, warunkiem skutecznego ubiegania się o przyznanie świadczenia pielęgnacyjnego, na zasadzie wyboru jest więc rezygnacja z przysługującego świadczenia i to poprzez wyraźne, a nie tylko hipotetyczne (warunkowe), zrzeczenie się prawa do konkurencyjnego świadczenia w postaci zasiłku dla opiekuna, prowadzące do wyeliminowania z obrotu prawnego decyzji przyznającej ten zasiłek.

Osoby uprawnione do świadczenia na “nowych” zasadach obowiązujących od 1 stycznia 2024 r.

O świadczenie pielęgnacyjne na “nowych” zasadach ubiegać może się:

• matka,
• ojciec,
• inna osoba, na której zgodnie z Kodeksem rodzinnym i opiekuńczym ciąży obowiązek alimentacyjny, 
• małżonka/małżonek,
• opiekun faktyczny dziecka,
• rodzina zastępcza,
• osoba prowadząca rodzinny dom dziecka,
• dyrektor placówki opiekuńczo-wychowawczej,
• dyrektor regionalnej placówki opiekuńczo-terapeutycznej,
• dyrektor interwencyjnego ośrodka preadopcyjnego,

jeżeli sprawują opiekę nad osobą w wieku do ukończenia 18. roku życia legitymującą się:

• orzeczeniem o znacznym stopniu niepełnosprawności albo
• orzeczeniem o niepełnosprawności łącznie ze wskazaniami: konieczności stałej lub długotrwałej opieki lub pomocy innej osoby w związku ze znacznie ograniczoną możliwością samodzielnej egzystencji oraz konieczności stałego współudziału na co dzień opiekuna dziecka w procesie jego leczenia, rehabilitacji i edukacji.

Kiedy świadczenie pielęgnacyjne na “nowych” zasadach nie przysługuje?

Podstawa prawna:

• ustawa z dnia 28 listopada 2003 r. o świadczeniach rodzinnych (t.j. Dz. U. z 2024 r, poz. 323),
• ustawa z dnia 7 lipca 2023 r. o świadczeniu wspierającym (Dz. U. z 2023 r., poz. 1429).