Na wstępie należy wskazać, że łacińska paremia lex retro non agit (obowiązująca w prawie cywilnym) została uregulowana w ustawie z dnia 23 kwietnia 1964 r. - Kodeks cywilny (Dz. U. z 1964 r. Nr 16, poz. 93 z późn. zm., dalej „Kodeks cywilny”). W związku z czym, odnosi się ona bezpośrednio jedynie do stosunków cywilnoprawnych, choć obowiązuje również w odniesieniu do innych stosunków prawnych (np. karnych) tyle, że na podstawie odrębnych regulacji.
Moc wsteczna ustawy
Kodeks cywilny wprost stanowi, że ustawa nie ma mocy wstecznej, chyba że to wynika z jej brzmienia lub celu. Warto przy tym jednak wyjaśnić, że obecnie ze względu na tzw. desuetudo (długotrwałe nieużywanie danej normy w praktyce) wsteczna moc ustawy może wynikać jedynie z jej brzmienia, a nie celu. Co do zasady zatem, ustawy regulujące stosunki cywilnoprawne działają jedynie na przyszłość i nie obejmują swoją mocą okresu poprzedzającego ich wejście w życie. Celem tej zasady jest zapewnienie poczucia bezpieczeństwa prawnego obywateli. Ustawy bowiem składają się z norm prawnych zawierających reguły postępowania ludzi, a nałożenie obowiązku przestrzegania tych reguł wymaga uprzedniego uchwalenia i ogłoszenia ustawy w taki sposób, aby ludzie mogli mieć pewność, że działają zgodnie z obowiązującym prawem.
Zasada nieretroakcji
Poza przypadkami przewidzianymi w przepisach szczególnych, zasada nieretroakcji nie dopuszcza wstecznego działania ustawy. Zatem, jeżeli stosunek prawny zakończył się w okresie obowiązywania przepisów tej samej ustawy, to oczywiście tylko ta ustawa będzie służyła do kwalifikacji prawnej skutków tego stosunku. Jeżeli w tym zakresie wejdzie w życie w przyszłości nowa ustawa, to nie będzie ona miała wpływu na ten stosunek prawny. Przykładowo, jeżeli doszłoby dziś do ustania wspólności majątkowej małżeńskiej, a jutro lub za tydzień weszłaby w życie nowa ustawa lub nowelizacja ustawy Kodeks rodzinny i opiekuńczy, to do oceny składu majątków małżonków należałoby stosować przepisy obowiązujące w chwili ustania wspólności majątkowej, gdyż skutek prawny nastąpił już w tym momencie.
Zobacz: Czy muszę mieć pełnomocnika w postępowaniu egzekucyjnym?
Zmiana przepisów w trakcie trwania stosunku cywilnoprawnego
Należy jednocześnie zwrócić uwagę na fakt, iż stosunki cywilnoprawne (np. umowy) trwają zazwyczaj przez dłuższy czas, podczas którego czasami dochodzi do zmiany obowiązujących przepisów prawnych. Z tego powodu w praktyce, bardzo często dochodzi do sytuacji, w których zasada lex retro non agit nie rozstrzyga wszystkich wątpliwości i niejasności związanych z obowiązywaniem w czasie przepisów prawnych.
Jeżeli zatem w trakcie trwania stosunku cywilnoprawnego (np. umowy), doszło do zmiany przepisów prawnych (wejścia w życie nowej ustawy i uchylenia dotychczas obowiązującej), to możliwe są dwa rozwiązania. Pierwsze z nich zakłada stosowanie przepisów nowej ustawy, od momentu jej wejścia w życie, do skutków stosunku prawnego, który powstał pod rządami dawnej ustawy. Natomiast, drugie rozwiązanie dopuszcza stosowanie nadal przepisów dawnej ustawy, pomimo wejścia w życie ustawy nowej. Zasada lex retro non agit nie udzieli jednak odpowiedzi na pytanie, które z powyższych rozwiązań należy stosować w danej sytuacji. Odpowiedzi tej należy szukać w przepisach przejściowych towarzyszącym wprowadzaniu nowych przepisów, mających zastosowanie do konkretnych ustaw.
Retrospektywność ustawy
Należy przy tym zauważyć, że stosowanie przepisów nowej ustawy do skutków stosunku prawnego, który powstał pod rządami dawnej ustawy nie jest sprzeczne (co często jest podnoszone) z zasadą lex retro non agit. Zwrócił na to uwagę Sąd Najwyższy w jednym ze swoich wyroków (sygn. akt IV CK 223/2003), w którym stwierdził, że zawarta w art. 27 ust. 1 ustawy o ochronie praw lokatorów reguła, że „ustawa niniejsza znajduje również zastosowanie do stosunków prawnych powstałych przed dniem jej wejścia w życie” oznacza tylko tyle, iż stosunki prawne powstałe pod rządem starej ustawy i istniejące w chwili wejścia w życie nowej ustawy, podlegać będą nowej ustawie od daty jej wejścia w życie. Jest to, jak zauważył Sąd Najwyższy, tzw. retrospektywność (a nie retroaktywność ustawy), która jest powszechnie przyjmowana, gdy chodzi o zasadę bezpośredniego działania nowej ustawy w odniesieniu do stosunków prawnych o charakterze ciągłym.
Podsumowanie
Podsumowując, łacińska paremia lex retro non agit jest podstawową zasadą prawa cywilnego. Zapewnia ona stronom stosunków cywilnoprawnych poczucie bezpieczeństwa prawnego oraz umożliwia budowanie zaufania obywateli do państwa. Dzięki obowiązywaniu tej zasady, możemy mieć pewność, że nowa ustawa nie będzie służyła do oceny prawnej skutków stosunku prawnego, który miał miejsce pod rządem dawnego prawa (dawnej ustawy). Jeżeli jednak ten stosunek prawny trwa nadal po zmianie przepisów, to może mieć do niego zastosowanie nowa ustawa na podstawie przepisów przejściowych, co nie jest sprzeczne
z zasadą lex retro non agit.
Zobacz serwis: Sprawy urzędowe