Nauczyciele kazali uczniom obnosić po szkole krzyż i klęczeć do nabożeństw w sali gimnastycznej – czy szkoła jest właściwym miejscem dla organizacji obrządków religijnych?

• W jednym z publicznych liceów odbyła się droga krzyżowa – „Społeczność szkolna idąc w skupieniu stacja po stacji rozważała Mękę Pańską”
• Polska jest państwem świeckim, w którym kościoły i inne związki wyznaniowe są oddzielone od państwa i panuje równouprawnienie wszystkich religii
• Rekolekcje i droga krzyżowa organizowane przez szkołę i na terenie szkoły – czy to zgodne z prawem?
• W czasie rekolekcji – szkoła musi spełniać nie tylko „funkcję opiekuńczą i wychowawczą” wobec niebiorących w nich udziału uczniów, ale również – zorganizować zajęcia, według ustalonego stałego planu zajęć
• Zwolnienie z zajęć szkolnych z powodu rekolekcji – zgodnie z przepisami – mogą uzyskać wyłącznie uczniowie biorący w nich udział, a nie uczniowie, którzy w rekolekcjach nie uczestniczą
• „Jeżeli na terenie szkoły jest prowadzona nauka religii więcej niż jednego kościoła lub innego związku wyznaniowego, powinny one dążyć do ustalenia wspólnego terminu rekolekcji”

W jednym z publicznych liceów odbyła się droga krzyżowa – „Społeczność szkolna idąc w skupieniu stacja po stacji rozważała Mękę Pańską”

W ostatnim czasie, a dokładnie 28 marca br., w jednym z publicznych liceów, znajdujących się na terenie województwa podlaskiego, odbyła się droga krzyżowa, która – jak sama placówka opisuje na swojej stronie internetowej – tradycyjnie już przeszła korytarzami szkoły. „W wielkopostny piątek rozważaliśmy mękę, śmierć i zmartwychwstanie Chrystusa”, „Społeczność szkolna idąc w skupieniu stacja po stacji rozważała Mękę Pańską” – czytamy w komunikatach zamieszczonych przez szkołę na swojej stronie internetowej i na profilu w mediach społecznościowych. Z dołączonej fotorelacji wynika natomiast, że uczniowie i nauczyciele obnosili po budynku szkoły brzozowy krzyż, w obecności księdza i przy akompaniamencie gitary i katolickich pieśni oraz klękali do nabożeństw na szkolnej sali gimnastycznej. Pozostaje pytanie – gdzie w tym momencie przebywali uczniowie innych wyznań (jak choćby prawosławni czy muzułmanie, którzy stanowią istotne mniejszości religijne w tym regionie) i czy – zgodnie z obecnie obowiązującymi przepisami – szkoła jest właściwym miejscem dla odprawiania takich obrządków religijnych?

Poniżej – dla przykładu – grafika opracowana przez GUS, obrazująca liczbę ludności, deklarującą przynależność do Kościoła Prawosławnego, której najwięcej w całym kraju, jest właśnie w województwie podlaskim¹:

Polska jest państwem świeckim, w którym kościoły i inne związki wyznaniowe są oddzielone od państwa i panuje równouprawnienie wszystkich religii

O tym, że Polska jest państwem świeckim, neutralnym w sprawach religii i przekonań – stanowi wprost art. 10 ust. 1 ustawy z dnia z dnia 17.05.1989 r. o gwarancjach wolności sumienia i wyznania, która to (ww. ustawa) jest wykonaniem postanowienia Konstytucji RP o wolności sumienia i wyznania.

Gwarancjami owej wolności sumienia i wyznania w stosunkach państwa z kościołami i innymi związkami wyznaniowymi – co wnika z art. 9 ust. 2 ww. ustawy – są:

1. oddzielenie kościołów i innych związków wyznaniowych od państwa,
2. swoboda wypełniania przez kościoły i inne związki wyznaniowe funkcji religijnych oraz
3. równouprawnienie wszystkich kościołów i innych związków wyznaniowych, bez względu na formę uregulowania ich sytuacji prawnej.

Szkoły – niezależnie od tego czy publiczne, czy niepubliczne – nie są, co prawda, organami państwa, ale – w świetle art. 70 Konstytucji RP i przepisów ustawy z dnia 14 grudnia 2016 r. – Prawo oświatowe – bezspornie, wykonują zadania publiczne, za których realizację państwo bierze odpowiedzialność. Są instytucjami powoływanymi przez organ władzy, w celu realizowania określonego zadania publicznego – kształcenia i wychowania dzieci i młodzieży i – jako takie – powinny pozostać niezależne od kościołów i innych związków wyznaniowych.

Warto przy tym również podkreślić, że prawo do nauczania swojej religii w szkołach mają wszystkie kościoły i związki wyznaniowe – a nie tylko Kościół katolicki.

Rekolekcje i droga krzyżowa organizowane przez szkołę i na terenie szkoły – czy to zgodne z prawem?

W tym miejscu, należy przytoczyć przepisy pochodzące z kilku aktów prawnych, a mianowicie:

1. Przywołanej już wyżej ustawy z dnia 17.05.1989 r. o gwarancjach wolności sumienia i wyznania, zgodnie z którą – „Nie wolno zmuszać obywateli do niebrania udziału w czynnościach lub obrzędach religijnych ani do udziału w nich” (o czym stanowi art. 6 ust. 2 ww. ustawy), co nie pozostawia wątpliwości, iż nikt nie ma prawa do zmuszania uczniów do udziału w rekolekcjach czy odbywającej się w ramach nich drodze krzyżowej. Nie oznacza to oczywiście, że tak było w tym konkretnym przypadku – ale należy mieć tego świadomość;
2. Konstytucji RP, która również stanowi, że – „Nikt nie może być zmuszany do uczestniczenia ani do nieuczestniczenia w praktykach religijnych” (w art. 53 ust. 6) oraz
3. Rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej z dnia 14.04.1992 r. w sprawie warunków i sposobu organizowania nauki religii w publicznych przedszkolach i szkołach, z którego nie wynika co prawda zakaz przeprowadzania rekolekcji na terenie szkoły, ale ich organizatorem powinien być podmiot zewnętrzny, a nie dyrektor placówki – „Szczegółowe zasady dotyczące organizacji rekolekcji, jak również inny termin rekolekcji, są przedmiotem odrębnych ustaleń między organizującymi rekolekcje a szkołą.” (par. 10 ust. 5 ww. rozporządzenia) oraz „O terminie rekolekcji dyrektor szkoły powinien być powiadomiony przez organizujących rekolekcje na co najmniej miesiąc przed terminem rozpoczęcia rekolekcji.” (par. 10 ust. 3 ww. rozporządzenia). Ww. regulacje nie zakazują zatem wprost przeprowadzania rekolekcji (a w ramach nich – m.in. drogi krzyżowej) na terenie szkoły, ale jest jeden bardzo istotny warunek – „W czasie trwania rekolekcji szkoła nie jest zwolniona z realizowania funkcji opiekuńczej i wychowawczej” względem uczniów, którzy nie biorą w nich udziału (par. 10 ust. 1 ww. rozporządzenia). W każdym indywidualnym przypadku – rozpatrując, czy w danej szkole, rekolekcje i związane z nimi obrządki religijne, odbyły się zgodnie z prawem – należy zatem odpowiedzieć sobie na pytanie – czy w czasie ich trwania, kiedy cała lub niemalże cała kadra nauczycielska była zaangażowana w organizację rekolekcji (lub jakiegoś związanego z nimi obrządku religijnego) nie zapomniano o pozostałych uczniach – innych wyznań lub bezwyznaniowych i czy szkoła – w tym czasie – należycie wypełniała wobec nich ww. obowiązek „sprawowania funkcji opiekuńczej i wychowawczej”;
4. Ostatecznie – należy jeszcze zwrócić uwagę na brzmienie art. 6 ust. 1 ustawy z dnia 17.05.1989 r. o gwarancjach wolności sumienia i wyznania, zgodnie z którym – „Nikt nie może być dyskryminowany bądź uprzywilejowany z powodu religii lub przekonań w sprawach religii” i zastanowić się – czy organizacja, na terenie szkoły i przez szkołę, obrządków religijnych wyznawców tylko jednej religii – nie stanowi przejawu dyskryminacji uczniów innych wyznań lub niewierzących i czy – w tym kontekście – szkoła rzeczywiście pozostaje właściwym miejscem odprawiania tego typu rytuałów.

Zgodnie z odpowiedzią Ministerstwa Edukacji Narodowej, na pytanie TOK FM o to czy w szkole może odbywać się droga krzyżowa (i czy jest to zgodne z prawem) – MEN stwierdziło, że to jak wyglądają rekolekcje (i gdzie się odbywają), ustalają wspólnie szkoła i organizator rekolekcji: „Dyrektor szkoły z organizatorem rekolekcji ustala: formę, miejsce, czas odbywania rekolekcji z zachowaniem wszystkich zasad bezpieczeństwa i opieki nad uczniami” – wynikało z informacji przekazanej ww. redakcji przez ministerstwo.² Jest to stanowisko, które MEN zajęło w 2013 r., nie ma więc pewności co do tego – w jaki sposób, podeszłaby do tego tematu, w dniu dzisiejszym, aktualna Minister Edukacji. Tym bardziej, że przytoczone powyżej przepisy nie są, w powyższej kwestii, wcale jednoznaczne i wszystko zależy, tak naprawdę, od tego w jakich okolicznościach odbywają się dane rekolekcje (i w ramach nich ewentualnie – odprawiana jest droga krzyżowa): tj. czy odbywa się to na zasadzie dobrowolności czy przymusu i czy – w czasie ich trwania – szkoła w należyty sposób realizuje funkcję opiekuńczo-wychowawczą wobec pozostałych uczniów, niebiorących w nich udziału.

W czasie rekolekcji – szkoła musi spełniać nie tylko „funkcję opiekuńczą i wychowawczą” wobec niebiorących w nich udziału uczniów, ale również – zorganizować zajęcia, według ustalonego stałego planu zajęć

Jak wynika ze stanowiska Ministerstwa Edukacji Narodowej z dnia 27 czerwca 2017 r. – w czasie rekolekcji, szkoła zobowiązana jest nie tylko do pełnienia „funkcji opiekuńczo-wychowawczej” nad uczniami, którzy nie biorą w nich udziału (co wynika wprost z przepisów), ale również do organizacji dla nich zajęć szkolnych, które odbywać się będą w godzinach ustalonego stałego planu zajęć:

– „Uczniowie nieuczestniczący w rekolekcjach są zobowiązani do udziału w zajęciach szkolnych odbywających się w godzinach ustalonego stałego planu zajęć i mają odnotowywany fakt obecności na tych zajęciach. Nieuprawnione jest więc informowanie rodziców, że w czasie rekolekcji nie ma zajęć – z wyjątkiem sytuacji, gdy wszyscy uczniowie szkoły uczęszczają na religię”.³

W świetle powyższego – niezgodnym z prawem działaniem szkoły, będzie zatem informowanie rodziców uczniów, że w dniu, w którym w szkole odbywają się rekolekcje (lub związane z nimi obrządki religijne, takie jak np. droga krzyżowa) – pozostali uczniowie, niebiorący w nich udziału, są zwolnieni z zajęć lekcyjnych.

Zwolnienie z zajęć szkolnych z powodu rekolekcji – zgodnie z przepisami – mogą uzyskać wyłącznie uczniowie biorący w nich udział, a nie uczniowie, którzy w rekolekcjach nie uczestniczą

Fakt, iż szkoły nie mogą „odsyłać” do domów uczniów niebiorących udziału w rekolekcjach (jeżeli organizują je na terenie placówki), nie zapewniając tym uczniom – w czasie owych rekolekcji – opieki i zgodnych z normalnym planem zajęć dydaktycznych – potwierdza również wprost par. 10 ust. 1 rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej z dnia 14.04.1992 r. w sprawie warunków i sposobu organizowania nauki religii w publicznych przedszkolach i szkołach. Zgodnie z ww. przepisem – wyłącznie uczniowie uczęszczający na naukę religii – mają prawo do zwolnienia z zajęć szkolnych, w celu odbycia trzydniowych rekolekcji wielkopostnych, jeżeli rekolekcje te stanowią praktykę danego kościoła lub innego związku wyznaniowego. Z zajęć nie mogą zatem zostać zwolnieni przez szkołę – uczniowie nieuczęszczający na naukę religii i nieodbywający ww. rekolekcji, z tego powodu, że owe rekolekcje orgaznizowane są przez szkołę zamiast zajęć lekcyjnych.

Jedyną „opcją” nieorganizowania w tych dniach normalnych zajęć lekcyjnych, dla uczniów, którzy nie uczestniczą w rekolekcjach – jest skorzystanie przez dyrektora szkoły z uprawnienia zawartego w par. 5 ust. 1 rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej z dnia 11.08.2017 r. w sprawie organizacji roku szkolnego do ustalenia dodatkowych dni wolnych od zajęć lekcyjnych (tzw. dni dyrektorskich). Mogę one jednak zostać wyznaczone przez dyrektora szkoły wyłącznie po zasięgnięciu opinii rady szkoły albo rady placówki, a gdy rada ta nie została powołana – rady pedagogicznej oraz rady rodziców i samorządu uczniowskiego i to wymiarze nieprzekraczającym, w danym roku szkolnym, dla:

1. szkół podstawowych – 8 dni,
2. liceów ogólnokształcących – 10 dni i odpowiednio
3. techników i szkół branżowych – 10 dni.

Takie dni dyrektorskie, ustalane są zazwyczaj w dni w których w szkole odbywają się egzaminy ósmoklasisty lub egzaminy maturalne, dlatego – w przypadku ich ustalenia również na czas trwania rekolekcji – warto sprawdzić czy ww. limity nie zostały przekroczone. Ponadto – warunkiem ich ustalenia, zgodnie z przepisami – jest poinformowanie o nich nauczycieli, uczniów i rodziców, nie później niż do dnia 30 wrześnie danego roku szkolnego. Nie mogą zatem zostać ustalone np. na miesiąc albo jeszcze w krótszym terminie, przed planowanymi rekolekcjami.

Nawet ustalenie ww. dni dyrektorskich na czas organizacji w szkole rekolekcji – nie zwalnia jednak szkoły z obowiązku pełnienia w tym czasie – wobec uczniów niebiorących w nich udziału – funkcji opiekuńczej i wychowawczej (co wynika wprost z przywołanego już powyżej par. 10 ust. 1 rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej z dnia 14.04.1992 r. w sprawie warunków i sposobu organizowania nauki religii w publicznych przedszkolach i szkołach). W tym czasie – szkoła nie może zatem „posłać” dzieci do domu, a zobowiązana jest co najmniej do organizacji zajęć wychowawczo-opiekuńczych.

„Jeżeli na terenie szkoły jest prowadzona nauka religii więcej niż jednego kościoła lub innego związku wyznaniowego, powinny one dążyć do ustalenia wspólnego terminu rekolekcji”

Jeszcze raz – należy podkreślić, że Kościół katolicki, to nie jedyny kościół, który ma prawo do nauczania swojej religii w szkołach (art. 12 ustawy z dnia 7.09.1991 r. o systemie oświaty). Organizowanie przez szkołę obrządków wyłącznie jednego wyznania, pomijając religie wyznawane przez mniejszości oraz prawa osób niewierzących (z par. 10 ust. 4 rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej z dnia 14.04.1992 r. w sprawie warunków i sposobu organizowania nauki religii w publicznych przedszkolach i szkołach wynika, że – jeżeli na terenie szkoły jest prowadzona nauka religii więcej niż jednego kościoła lub innego związku wyznaniowego, powinny one dążyć do ustalenia wspólnego terminu rekolekcji) – może zatem, bez wątpienia (w zależności od wspomnianych powyżej okoliczności i sposobu organizacji ww. rekolekcji), stanowić dyskryminację dwóch ostatnich grup. To z kolei – stanowiłoby już naruszenie ustawy zasadniczej (art. 32 ust. 2 Konstytucji) – i wynikającego wprost z ustawy z dnia 17.05.1989 r. o gwarancjach wolności sumienia i wyznania – zakazu dyskryminacji z powodu religii lub przekonań w sprawach religii (art. 6 ww. ustawy).

¹ GUS, Wyznania religijne w Polsce w latach 2019-2021, Warszawa 2022

² Anna Gmiterek-Zabłocka, TOK FM, „MEN: droga krzyżowa może odbywać się w szkole. W przepisach nie ma zakazu, 27.03.2013 r.”

³ Stanowisko MEN z dnia 27.06.2017 r., przedstawione w piśmie do Fundacji Wolność od Religii (https://wolnoscodreligii.pl/czy-za-uczestnictwo-w-drodze-krzyzowej-organizowanej-na-terenie-szkoly-uczniowie-otrzymuja-jako-zachete-do-uczestnictwa-oceny-z-przedmiotow-obowiazkowych-prowadzonych-przez-wychowawcow-pytamy-dy/)

Podstawa prawna:

• Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2.04.1997 r. (Dz.U. z 1997 r., nr 78, poz. 483 z późn. zm.)
• Ustawa z dnia 17.05.1989 r. o gwarancjach wolności sumienia i wyznania (t.j. Dz.U. z 2023 r., poz. 265)
• Ustawa z dnia 14 grudnia 2016 r. – Prawo oświatowe (t.j. Dz.U. z 2024 r., poz. 737 z późn. zm.)
• Ustawa z dnia 7.09.1991 r. o systemie oświaty (t.j. Dz.U. z 2024 r., poz. 750 z późn. zm.)
• Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 14.04.1992 r. w sprawie warunków i sposobu organizowania nauki religii w publicznych przedszkolach i szkołach (t.j. Dz.U. z 2020 r., poz. 983 z późn. zm.)
• Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 11.08.2017 r. w sprawie organizacji roku szkolnego (t.j. Dz.U. z 2023 r., poz. 1211)