6 faktów i 9 mitów o paleniu drewnem w kominku. Czy wolno to robić wszędzie? Co to są kominki ekoprojektowe?

• Fakt 1: Wolno palić w kominkach (oprócz Krakowa)
• Mit 1: Unia Europejska zabrania palenia w kominkach
• Mit 2: Stare kominki trzeba likwidować lub wymieniać
• Mit 3: Za palenie w kominkach grożą mandaty 500 lub 5000 zł
• Fakt 2: Drewno to odnawialne źródło energii
• Mit 4: W warunkach rzeczywistych kominki emitują więcej zanieczyszczeń niż w warunkach laboratoryjnych podczas badania.
• Mit 5: Użycie filtra umożliwia korzystanie z kominka
• Mit 6: Kominki ekoprojektowe to takie, które mają sprawność 80%
• Fakt 3: Kominki mogą być dofinansowywane przez programy dotacyjne
• Mit 7: Stare kominki to kopciuchy
• Fakt 4: Kominki to zawsze działające urządzenia niezastąpione w sytuacjach awaryjnych
• Fakt 5: Używanie kominków nie stoi w sprzeczności z dyrektywą EPBD
• Mit 8: Używanie kominków jest zabronione w dni smogowe
• Mit 9: Kominki to urządzenia „rekreacyjne”
• Fakt 6: Kominek podnosi klasę energetyczną budynku

Fakt 1: Wolno palić w kominkach (oprócz Krakowa)

Jedynym miejscem w Polsce, jeśli nie na całym świecie, gdzie nie można palić drewnem w kominkach, jest Kraków. Na pozostałym obszarze kraju, a jest to dość spory obszar, wolno używać kominków na zasadach określonych w lokalnych uchwałach antysmogowych. Nie będę tu omawiał szczegółowo wszystkich tych lokalnych przepisów bo każdy może się z nimi łatwo zapoznać. Uchwały antysmogowe nie są obszernymi aktami prawnymi. Programy ochrony powietrza są bardziej obszerne ale interesuje nas tam tylko część opisująca działania krótkoterminowe w razie przekroczenia poziomów substancji szkodliwych w powietrzu. Poza tym dostępnych jest wiele obszernych i szczegółowych opracowań na ten temat. Na potrzeby tego artykułu wskażę najważniejsze informacje:

• Uchwały antysmogowe nie zabraniają sprzedaży, kupowania i montażu kominków. Zabraniają jedynie eksploatacji pewnych rodzajów kominków na danym terenie i w określonych terminach. 
  Przykład 1: W Krakowie można legalnie kupić i zamontować kominek ale nie można w nim palić drewnem. 
  Przykład 2: W województwie mazowieckim starych kominków można było używać do 1 stycznia 2023 a po tej dacie można używać tylko kominków spełniających wymogi ekoprojektu lub wyposażonych w urządzenie redukujące emisję pyłów do wartości ekoprojektowych.
• W województwach podlaskim i warmińsko-mazurskim nie ma uchwał antysmogowych. Mieszkańców tych województw mają taką samą sytuację prawną jak wszyscy pozostali mieszkańcy UE czyli starych kominków mogą używać bez ograniczeń.
• W województwach pomorskim i dolnośląskim uchwały antysmogowe nie przewidują terminów granicznych dla używania starych kominków, zatem również tam nie ma ograniczeń dla ich używania.
• W pozostałych województwach uchwały antysmogowe wskazują 2 terminy: Termin, od którego nowo montowane kominki muszą być zgodne z ekoprojektem. Termin do którego można używać starych kominków.

Mit 1: Unia Europejska zabrania palenia w kominkach

Podstawą prawną dla tworzenia uchwał antysmogowych i programów ochrony powietrza jest Ustawa Prawo Ochrony Środowiska. Lokalne przepisy są tworzone z kolei przez sejmiki poszczególnych województw. Unia Europejska wskazuje normy jakości powietrza ale nie wskazuje sposobów, w jakie normy te mają być osiągnięte i utrzymane. Zatem to do lokalnych radnych należy zwracać się w sprawie zmiany lokalnych przepisów. 

Ekoprojekt, do którego odwołują się uchwały antysmogowe to dyrektywa UE, która dotyczy kominków wprowadzanych do obrotu od 1.01.2022. Dla mieszkańców całej UE (oraz województw podlaskiego i warmińsko-mazurskiego) ekoprojekt ma taki skutek, że od tej daty nie zakupią już oni urządzeń nie spełniających wymogów ale wprowadzonych wcześniej do obrotu i istniejących kominków mogą oni używać bez ograniczeń. Warto dodać, że w wielu województwach wymóg ekoprojektu dla nowo instalowanych kominków wszedł już w latach 2017-2018 więc pod względem restrykcyjnych norm dla tych urządzeń wyprzedzamy całą UE o 5 lat. Warto też wiedzieć, że jakość powietrza w Polsce od 2010 roku systematycznie się poprawia. To, że przepisy antysmogowe nie wpłynęły na skokową, wyraźną poprawę jakości powietrza jest najlepszym dowodem na to, że to nie kominki są przyczyną smogu.

Mit 2: Stare kominki trzeba likwidować lub wymieniać

Jak wspomniano, uchwały antysmogowe zakazują jedynie eksploatacji (użytkowania) niektórych kominków w określonych terminach. Wszelkie informacje o obowiązku wymiany bądź likwidacji starych kominków są fałszywe. Inną sytuację mają osoby korzystające ze wsparcia w ramach programu Czyste Powietrze. Obowiązek likwidacji i wymiany dotyczy wymienianego źródła ciepła, którym jest zwykle bezklasowy kocioł CO. Obowiązek likwidacji nie dotyczy starego kominka ponieważ to nie to źródło ciepła jest wymieniane i nie na to źródło ciepła jest dotacja. NFOŚiGW obsługujący program Czyste Powietrze dopuszcza możliwość posiadania „kominka rekreacyjnego” zgodnego z ekoprojektem. Pojęcie „kominka rekreacyjnego” omówię w dalszej części.

Mit 3: Za palenie w kominkach grożą mandaty 500 lub 5000 zł

Ustawa Prawo Ochrony Środowiska za łamanie przepisów uchwał antysmogowych przewiduje karę grzywny za zasadach ogólnych, czyli od 20 do 5000 zł. Kodeks wykroczeń mówi, że w stosunku do sprawcy czynu można poprzestać na zastosowaniu pouczenia, zwróceniu uwagi, ostrzeżeniu lub na zastosowaniu innych środków oddziaływania wychowawczego. Można też odstąpić od wymierzenia kary. Zatem pojawiające się w przestrzeni publicznej kwoty 500 lub 5000 zł są wyssane z palca.

Fakt 2: Drewno to odnawialne źródło energii

Takie jest stanowisko naukowców i taki jest aktualny stan prawny. Drewno to polskie, ekologiczne, odnawialne źródło energii i naturalny magazyn energii słonecznej. To biopaliwo stałe niekopalne (w przeciwieństwie do węgla i gazu) zalecane do powszechnego stosowania w Unii Europejskiej dyrektywą PARLAMENTU EUROPEJSKIEGO I RADY (UE) 2018/2001 z dnia 11 grudnia 2018 r. Drewno kawałkowe, zrębki, pellet, brykiet to produkty biomasy drzewnej, które zgodnie z art. 2 pkt. 3 i 7a Ustawy z dnia 20 lutego 2015 r. o odnawialnych źródłach energii, dalej jako ustawa o OZE są zaliczane do odnawialnych źródeł energii.

Drewno jest paliwem ekologicznym na każdym etapie jego przetwarzania i energetycznego wykorzystania. Produkcja drewna opałowego nie ma negatywnego wpływu na poziom zalesienia w Polsce, a wręcz przeciwnie: stymuluje rozwój gospodarki przez zalesianie niezagospodarowanych gruntów i zapewnia miejsca pracy. Paliwa drzewne są w głównej mierze produktem ubocznym pozyskiwania i przetwarzania drewna pełnowartościowego wykorzystywanego w przemyśle meblarskim i w konstrukcjach drewnianych. Lokalne wykorzystywanie drewna przekłada się na minimalny ślad węglowy wynikający z transportu i przygotowania do wykorzystania jako stałego biopaliwa. Drewno z polskich lasów, jako uboczny produkt gospodarki leśnej, jest powszechnie dostępne i niedrogie. W przypadku ogrzewania drewnem powstaje tyle samo dwutlenku węgla, ile wchłonęło ono podczas swojego wzrostu, czego rezultatem jest zerowy bilans emisji CO2.

Każdego, kto poddaje w wątpliwość fakt, że drewno to OZE można śmiało uznać za lobbystę i pseudoekologa.

Mit 4: W warunkach rzeczywistych kominki emitują więcej zanieczyszczeń niż w warunkach laboratoryjnych podczas badania.

Liczne badania kominków ekoprojektowych w warunkach rzeczywistych potwierdziły, że emisje mieszczą się w warunkach potwierdzonych laboratoryjnie, deklarowanych w dokumentach przez producentów i wymaganych przez ekoprojekt. Nie powinno to dziwić, gdyż w instytutach badających kominki przed ich dopuszczeniem do obrotu, laboratoryjnie przeprowadzane są tylko pomiary. 
Rozpalanie i palenie na stanowisku badań przebiega zgodnie z instrukcją obsługi urządzenia czyli tak, jak to robi każdy normalny użytkownik kominka w domu. Przeanalizowane przez producentów kominków i stowarzyszenia branżowe „badania w warunkach rzeczywistych” przeprowadzane przez lobby związane z alarmami smogowymi okazały się być badaniami, gdzie w kominkach palono w sposób nieprawidłowy. Używanie urządzeń niezgodnie z ich przeznaczeniem i instrukcją obsługi to patologia i nie trzeba badań by się domyślić, jakie w ten sposób uzyskamy wyniki. Niesprawny samochód prowadzony przez pijanego kierowcę, jadącego pod prąd i na czerwonym świetle to też patologia i nie trzeba jej badać, żeby przewidzieć rezultat. Do walki z patologią w korzystaniu z kominków powstały liczne przepisy antysmogowe a najlepiej sprawdza się edukacja o prawidłowym spalaniu, dla której doskonałą okazją są planowe, obowiązkowe kontrole palenisk.

Mit 5: Użycie filtra umożliwia korzystanie z kominka

Kominki ekoprojektowe, a od 1.01.2022 tylko takie mogą być wprowadzane do obrotu, nie wymagają stosowania jakichkolwiek dodatkowych urządzeń, w tym filtrów. Wszystkie uchwały antysmogowe przewidują możliwość zastosowania „urządzenia redukującego emisję pyłów do wartości przewidzianych przez ekoprojekt” ale tylko do „legalizacji” i umożliwienia dalszego używania starego kominka, niezgodnego z ekoprojektem. Niestety w sprzedaży nie ma na tą chwilę takich filtrów a inne urządzenia redukujące emisję pyłów są stosunkowo drogie lub nie spełniają wymogów formalnych. Zatem jeszcze raz: zastosowanie filtra (gdyby takowy istniał) umożliwiałoby korzystanie ze starego kominka a do kominków ekoprojektowych filtry nie są potrzebne.

Mit 6: Kominki ekoprojektowe to takie, które mają sprawność 80%

Aby kominek spełniał wymogi ekoprojektu jako miejscowy ogrzewacz powietrza z zamkniętą komorą spalania, wystarczy sprawność 73%. To inne graniczne wartości emisji (pyły, CO, gazy organiczne i tlenki azotu) gwarantują, że sprawność kominków zwykle jest wyższa, i że są to urządzenia niskoemisyjne. Wartość „80%” dotyczy tylko starych kominków i tylko w niektórych województwach. Twórcy uchwał antysmogowych w Małopolsce, Wielkopolsce i na Śląsku uznali, że jeśli stare kominki mają sprawność minimum 80% to możemy ich nadal używać bez ograniczeń. Nie należy też mylić sprawności z sezonową efektywnością energetyczną, która dla miejscowych ogrzewaczy pomieszczeń z zamkniętą komorą spalania wynosi minimum 65%.

Fakt 3: Kominki mogą być dofinansowywane przez programy dotacyjne

Nie istnieją żadne przeszkody faktyczne ani prawne by wsparciem nie była objęta również wymiana kominków. Są to niskoemisyjne urządzenia OZE. Możliwość taką przewiduje Art 2, ust. 1c Ustawy o wspieraniu termomodernizacji i remontów oraz o centralnej ewidencji emisyjności budynków (t.j. Dz. U. 2021 poz. 554), w myśl którego miejscowe ogrzewacze pomieszczeń, o których mówi Rozporządzenie Komisji (UE) 2015/1185 z dnia 24 kwietnia 2015 r. w sprawie wykonania dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2009/125/WE w odniesieniu do wymogów dotyczących ekoprojektu dla miejscowych ogrzewaczy pomieszczeń na paliwo stałe, to urządzenia spełniające standardy niskoemisyjne. Przedsięwzięcie niskoemisyjne w rozumieniu tejże Ustawy to takie, w wyniku którego następuje wymiana urządzenia niespełniającego standardów niskoemisyjnych na urządzenie spełniające standardy niskoemisyjne.

Mit 7: Stare kominki to kopciuchy

Do tej pory normy dotyczące kominków skupiały się na konstrukcji, badaniu i oznakowaniu tych urządzeń nie zwracając uwagi na parametry techniczne. O to wystarczająco dobrze dbała konkurencja i wolny rynek. Wiadomo – to co jest lepsze i daje przewagę nad konkurencją lepiej się sprzedaje. Ekoprojekt jest pierwszą normą restrykcyjną, która nie dopuszcza do obrotu kominków przekraczających określony graniczne wartości emisji. Parametry określone przez ekoprojekt nie były badane na potrzeby dotychczasowych norm. Okazało się jednak, że wiele kominków dostępnych w sprzedaży przed wejściem w życie ekoprojektu spełniało już te restrykcyjne normy bez potrzeby dokonywania dodatkowych modyfikacji i ulepszeń. Dlatego też użytkownicy starych kominków zainstalowanych w województwach, gdzie zgodnie z lokalnymi uchwałami antysmogowymi nie można już używać kominków innych jak te ekoprojektowe, powinni w pierwszej kolejności sprawdzić, czy urządzenia które maja zainstalowane, są nadal w produkcji i sprzedaży. Jeśli kominek został przebadany na zgodność z ekoprojektem i spełnia te wymogi, to spełniał je również wcześniej, w momencie zakupu i montażu. W żadnym wypadku nie można uznać, że wkłady kominkowe i piece wolnostojące produkowane przed wejściem w życie ekoprojektu to kopciuchy. Urządzenia seryjnie, masowo produkowane od początku lat dziewięćdziesiątych miały już parametry emisyjne zaledwie 10-15% słabsze od obecnie produkowanych kominków ekoprojektowych. W międzyczasie w wielu krajach pojawiły się systemy certyfikacji mające na celu podniesienie sprawności i obniżenie emisyjności urządzeń grzewczych na drewno jak np. niemiecki BImSchV2 lub francuski Flamme Verte. Nie można zapominać o akumulacyjnych piecach lub innych konstrukcjach zduńskich od zawsze charakteryzujących się doskonałymi parametrami grzewczymi i emisyjnymi.

Fakt 4: Kominki to zawsze działające urządzenia niezastąpione w sytuacjach awaryjnych

To fakt niezaprzeczalny. Potrzeba ogrzania się zimą to obok zaspokojenia głodu, pragnienia i zapewnienia sobie schronienia jedna z podstawowych potrzeb w naszej strefie klimatycznej.  W braku prądu, gdy wszystkie inne systemy grzewcze nie funkcjonują, tylko kominek na drewno pozostaje alternatywą, dzięki której możemy zapewnić sobie ciepło. A co robić w sytuacji awaryjnej gdy jesteśmy w Krakowie, gdzie zabronione jest ogrzewanie drewnem, lub w województwie, gdzie nasz kominek nie spełnia warunków umożliwiających jego legalną eksploatację? W takim wypadku należałoby odwołać się do stanu wyższej konieczności. W sytuacji zagrożenia naszego zdrowia i życia przez niską temperaturę (będącą wynikiem awarii instalacji lub klęski żywiołowej) oczywistym jest, że będziemy chronić te wartości kosztem przestrzegania przepisów o ochronie jakości powietrza. Absolutnie nie jest to zachęta do łamania prawa lecz przypomnienie, że w sytuacjach awaryjnych lepiej mieć alternatywę i możliwość wyboru.

Fakt 5: Używanie kominków nie stoi w sprzeczności z dyrektywą EPBD

Budynek zeroemisyjny w rozumieniu tej dyrektywy to taki, który ma bardzo dobrą charakterystykę energetyczną a dodatkowo ta niska ilość energii go zasilającej musi być w pełni pokrywana ze źródeł odnawialnych i nie może emitować dwutlenku węgla z paliw kopalnych na miejscu. Aby zrozumieć istotę dyrektywy EPBD należy wyraźnie rozgraniczyć paliwa kopalne (gaz, węgiel) od paliw odnawialnych (drewno). Emisyjność czy też zeroemisyjność budynków nie dotyczy emisji wszystkich produktów spalania, np pyłów, lecz gazów cieplarnianych a w szczególności CO₂, który jest emitowany do atmosfery w wyniku spalania paliw na potrzeby ogrzewania budynków. Dyrektywa ma wyeliminować spalanie paliw kopalnych (gaz i węgiel), które powoduje "emisję CO₂ na miejscu", na rzecz pozyskiwania energii ze źródeł odnawialnych. Zgodnie z aktualną wiedzą naukową i z ustawodawstwem Polskim oraz wspólnotowym drewno, pellet i inne rodzaje biomasy są odnawialnymi źródłami energii więc używanie ich do ogrzewania budynków jest jak najbardziej dopuszczone i aprobowane przez nową dyrektywę.

Mit 8: Używanie kominków jest zabronione w dni smogowe

Regulacje dotyczące możliwości używania kominków w dni, gdzie przekroczone są poziomy substancji szkodliwych w powietrzu, zawarte są w lokalnych programach ochrony powietrza. W roku 2023 miała miejsce nowelizacja większości tych lokalnych uchwał i w większości województw przepisy ograniczające eksploatację kominków w dni smogowe zostały zniesione lub złagodzone. W tej chwili regułą jest, że bez ograniczeń dozwolone używanie kominków ekoprojektowych będących jedynym źródłem ciepła. Przypominam, że w razie awarii głównego źródła, np. pompy ciepła lub kotła na paliwo stałe, to kominek staje się jedynym źródłem ciepła. Ewentualne ograniczenia dotyczą tylko niektórych powiatów w niektórych województwach i w niektóre dni. Zatem po pierwsze należy sprawdzić w lokalnym wojewódzkim programie ochrony powietrza, czy w ogóle są tam jakieś ograniczenia eksploatacji kominków, a następnie, jeśli takowe ograniczenia występują, śledzić komunikaty lokalnego Wojewódzkiego Inspektoratu Ochrony Środowiska o stanie jakości powietrza w powiecie, w którym zainstalowany jest kominek.

Mit 9: Kominki to urządzenia „rekreacyjne”

Powiedzieć o kominku, że to „urządzenie rekreacyjne” to tak jakby powiedzieć o posiłku, że służy do ozdoby. Tak, jak posiłek służy do zaspokojenia głodu, tak kominek służy do zapewnienia ciepła. Posiłek może być ładnie podany a kominek może zapewniać relaks, odprężenie i poczucie bezpieczeństwa. Trzeba uczciwie powiedzieć, że ta dodatkowa funkcja kominka to przewaga, której nie dają żadne inne systemy grzewcze. Bo czy ktoś próbował zażywać relaksu wpatrując się w kaloryfer lub wsłuchując w cichy szum kotła kondensacyjnego? Ale odkładając żarty na bok, z pojęciem „kominków rekreacyjnych” spotykamy się w wytycznych NFOŚiGW, który udzielając dotacji w ramach programu Czyste Powietrze, dopuszcza możliwość posiadania takich właśnie kominków. 
Jednak określenia "kominek rekreacyjny" nie znajdziemy w żadnej z norm dotyczących tematyki związanej z piecami i kominkami tj: PN-EN 13229, PN-EN 13240, PN-EN 15250, PN-EN 15544, EN 16510 oraz Rozporządzenie Komisji (UE) 2015/1185 z dnia 24 kwietnia 2015 r. w sprawie wykonania dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2009/125/WE w odniesieniu do wymogów dotyczących Ekoprojektu dla miejscowych ogrzewaczy pomieszczeń na paliwo stałe. Nie znajdziemy go też w przepisach prawa budowlanego. Jako pojęcie nie normatywne i nie zdefiniowane może ono być traktowane dowolnie. Jeśli zatem ktoś korzystający z programu czyste powietrze chciałby jednocześnie mieć kominek z płaszczem wodnym lub z instalacją DGP, powinno wystarczyć oświadczenie, że “kominek ten ma służyć celom rekreacyjnym”. 

Fakt 6: Kominek podnosi klasę energetyczną budynku

Zainstalowanie kominka w nowo budowanych domach ułatwia spełnienie Warunków Technicznych 2021. Kominek jako urządzenie OZE obniża współczynnik energii pierwotnej. Dodanie kominka (pieca) na biomasę jako źródła ciepła obok innych źródeł, nawet źródeł korzystających z paliw kopalnych (gaz, węgiel) pozwala we wszystkich przypadkach na spełnienie WT2021.

Wojciech Perek, ekspert kampanii Drewno Pozytywna Energia