Uprawnienia do obsługi maszyn budowlanych i montażu rusztowań - będzie nowa ustawa. Egzaminy (także dla osób posiadających już kwalifikacje), opłaty, szkolenia [projekt]

• Aktualny stan prawny
• Nowa ustawa dot. nabywania uprawnień do obsługi maszyn stosowanych do prac ziemnych, budowlanych, drogowych i innych oraz montażu i demontażu rusztowań
• Wykaz maszyn i rusztowań
• Karta operatora potwierdzi uprawnienia nabyte po zdaniu egzaminu
• Kontrola uprawnień
• Szkolenia i możliwość podejścia do egzaminu bez szkolenia
• Egzamin, także dla osób posiadających obecnie kwalifikacje
• Opłaty
• Wykaz osób uprawnionych do obsługi maszyn oraz montażu i demontażu rusztowań
• Przepisy przejściowe
• Kiedy nowe przepisy wejdą w życie?

Aktualny stan prawny

Obecnie kwestie związane z bezpieczeństwem i higieną pracy podczas eksploatacji maszyn i innych urządzeń technicznych do robót ziemnych, budowlanych i drogowych, są uregulowane w rozporządzeniu Ministra Gospodarki z dnia 20 września 2001 r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy podczas eksploatacji maszyn i innych urządzeń technicznych do robót ziemnych, budowlanych i drogowych (Dz. U. z 2018 r. poz. 583, z późn. zm.), zwanym dalej „rozporządzeniem Ministra Gospodarki”, wydanym na podstawie art. 23715 § 2 ustawy z dnia 26 czerwca 1974 r. – Kodeks pracy (Dz. U. z 2023 r. poz. 1465).

Obecne przepisy zawarte w § 23–26 ww. rozporządzenia Ministra Gospodarki określają, że:
1) maszyny robocze i urządzenia techniczne wskazane w załączniku nr 1 do tego rozporządzenia, mogą być obsługiwane wyłącznie przez osoby, które ukończyły szkolenie i uzyskały pozytywny wynik sprawdzianu przeprowadzanego przez komisję powołaną przez Sieć Badawczą Łukasiewicz – Warszawski Instytut Technologiczny, zwany dalej „Instytutem”;
2) szkolenie, o którym mowa w pkt 1, musi obejmować część teoretyczną i praktyczną. Część teoretyczna szkolenia obejmuje zagadnienia z zakresu dokumentacji technicznej maszyn roboczych, bezpieczeństwa i higieny pracy przy eksploatacji maszyn roboczych, technologii wykonywania robót ziemnych, użytkowania i obsługi maszyn roboczych, natomiast część praktyczna szkolenia obejmuje naukę eksploatacji maszyn roboczych w różnych warunkach terenowych i technologicznych;
3) szkolenie, o którym mowa w pkt 1, może prowadzić podmiot, który posiada warunki lokalowe do prowadzenia wykładów, park maszynowy wraz z placem manewrowym, kadrę wykładowców oraz warunki socjalne i wyposażenie dydaktyczne;
4) osoba, która uzyskała pozytywny wynik sprawdzianu, o którym mowa w pkt 1, otrzymuje świadectwo oraz uzyskuje wpis do książki operatora;
5) wymagany jest wzór książki operatora;
6) Instytut opracowuje programy szkolenia i prowadzi listę wydanych świadectw i wpisów do książki operatora.

Te przepisy nie określają innych kwestii dotyczących np. zakresu programowego szkoleń, sposobu, trybu i zakresu przeprowadzania egzaminu weryfikującego wiedzę osoby zainteresowanej nabyciem uprawnień do obsługi maszyn lub montażu i demontażu rusztowań, wzoru wniosku o przystąpienie do egzaminu, składu komisji egzaminacyjnej i wymagań wobec osób wchodzących w skład tych komisji, wysokości opłat związanych z nabyciem uprawnień, zasad prowadzenia wykazu osób uprawnionych czy możliwości wydania duplikatu lub wymiany książki operatora oraz opłat z tym związanych. Brak regulacji z tego zakresu spowodował konieczność opracowania przez Instytut regulacji wewnętrznych (Regulamin wewnętrzny oraz Wykaz opłat), na podstawie których Instytut mógł realizować zadania przekazane mu w rozporządzeniu Ministra Gospodarki. To jednak budziło wiele kontrowersji wśród ośrodków szkoleniowych, które zgłaszały skargi do Ministerstwa Rozwoju i Technologii, w których wyrażały niezadowolenie z nakładania na nich wymagań i obowiązków w regulacjach wewnętrznych Instytutu, które nie powinny być dla nich wiążące. Przykładowo regulacje te nakładały na ośrodki szkoleniowe konieczność udostępnienia sal na egzamin teoretyczny czy placu manewrowego na egzamin praktyczny.

Resort rozwoju i technologii wskazał również na pojawiające się w praktyce (np. Państwowej Inspekcji Pracy) wątpliwości, czy osoba obsługująca np. koparkę na wysypisku śmieci musi mieć do obsługi tej maszyny uprawnienie czy nie. Stąd powstała konieczność przygotowania projektu „Ustawy o zasadach nabywania uprawnień do obsługi maszyn stosowanych do prac ziemnych, budowlanych, drogowych i innych oraz montażu i demontażu rusztowań”. Jak wskazano, pierwsza wersja projektu tej ustawy była już procedowana w latach 2022–2023.
Stąd konieczne było - zdaniem Ministerstwa Rozwoju i Technologii- podjęcie prac legislacyjnych i opracowanie przepisów na poziomie ustawy, które pozwolą na kompleksowe uregulowanie przepisów w tym zakresie.

Nowa ustawa dot. nabywania uprawnień do obsługi maszyn stosowanych do prac ziemnych, budowlanych, drogowych i innych oraz montażu i demontażu rusztowań

W nowej ustawie, której projekt omawiamy, zostaną określone:
1) wykaz maszyn stosowanych do prac ziemnych, budowlanych, drogowych i innych, do obsługi których wymagane jest uzyskanie uprawnień oraz wykaz rusztowań, do których montażu i demontażu wymagane jest uzyskanie uprawnień, oraz zakres tych uprawnień;
2) sposób prowadzenia szkoleń z zakresu obsługi maszyn oraz montażu i demontażu rusztowań;
3) sposób przeprowadzania egzaminu sprawdzającego kwalifikacje do obsługi maszyn oraz montażu i demontażu rusztowań, w tym warunki, które musi spełnić osoba przystępująca do egzaminu oraz wysokość opłat pobieranych za przeprowadzenie egzaminu i egzaminu poprawkowego;
4) sposób potwierdzania uprawnień do obsługi maszyn oraz montażu i demontażu rusztowania, w tym sposób wydawania karty operatora;
5) sposób prowadzenia wykazu osób uprawnionych do obsługi maszyn oraz montażu i demontażu rusztowań;
6) podmiot wykonujący zadania związane z nabywaniem uprawnień, określone w ustawie;
7) sposób sprawowania nadzoru i kontroli nad podmiotem, o którym mowa w pkt 6.

Zakresem nowej ustawy będą objęte maszyny stosowane do robót ziemnych, budowlanych, drogowych i innych oraz rusztowania podczas ich montażu i demontażu, które stwarzają zagrożenie dla życia lub zdrowia ludzkiego lub mienia i środowiska w całym obszarze gospodarki, określone w załączniku do ustawy, niezależnie gdzie te maszyny i rusztowania są wykorzystywane (np. prace budowlane i drogowe, prace w rolnictwie, prace na wysypiskach śmieci, organizacja wydarzeń kulturalnych związanych z montażem rusztowań i scen na których odbywają się przedstawienia i koncerty).

Do obsługi powyższych maszyn oraz montażu i demontażu rusztowań wymagane będzie nabycie uprawnień na zasadach określonych w przedmiotowym projekcie ustawy.

Odpowiednie kwalifikacje można uzyskać wyłącznie w drodze szkolenia regulowanego, które kończy się egzaminem (walidacją) potwierdzającym, że osiągnięte wyniki są odpowiednie i wystarczające do obsługi danej maszyny oraz montażu i demontażu rusztowania.

Wykaz maszyn i rusztowań

Wykaz maszyn stosowanych do prac ziemnych, budowlanych, drogowych i innych, do obsługi których wymagane jest uzyskanie uprawnień będzie określony w załączniku do nowej ustawy. Jak czytamy w uzasadnieniu projektu, załącznik ten obejmuje maszyny w większości te same, które określa obowiązujący w chwili obecnej wykaz maszyn w załączniku nr 1 rozporządzenia Ministra Gospodarki. Różnice polegają na zmianie nazwy wynikającej z obecnie stosowanej terminologii, połączenia maszyn lub klas w dotychczas obowiązującym wykazie, a także usunięciu niektórych maszyn. W wykazie dodano 2 nowe maszyny: kruszarki pracujące w układach technologicznych ciągów produkcyjnych oraz wozidła technologiczne o ładowności powyżej 10 ton. W tym samym załączniku zostaną wymienione rusztowania, do których montażu i demontażu są potrzebne uprawnienia oraz zakres tych uprawnień. W przypadku rusztowań dokonano podziału na dwa ich rodzaje.

Wykaz maszyn i rusztowań - projekt załącznika do ustawy

Karta operatora potwierdzi uprawnienia nabyte po zdaniu egzaminu

W art. 3 i art. 4 projektu ustawy określono, że osoby obsługujące maszyny oraz montujące i demontujące rusztowania obowiązane są posiadać uprawnienia potwierdzone wydaniem karty operatora, natomiast uprawnienia uzyskuje się po uzyskaniu pozytywnego wyniku egzaminu.

W rozdziale 4 projektu ustawy zawarte są przepisy dotyczące karty operatora. Przepis zawarty w art. 21 projektowanej ustawy wskazuje, że dokumentem potwierdzającym nabycie uprawnień do obsługi maszyn oraz montażu i demontażu rusztowań jest karta operatora, wydawana osobie uprawnionej, przez dyrektora Instytutu. Karta będzie wydawana na czas nieokreślony, Przepisy określają jakie dane będzie zawierać karta operatora oraz termin jej wydawania. Art. 22 projektu ustawy określa przepisy dotyczące wydania duplikatu oraz wymiany karty operatora oraz sposób i zakres wniosku o wydanie duplikatu lub wymianę karty operatora, natomiast w art. 23 zawarto przepis upoważniający dla ministra właściwego do spraw gospodarki do określenia, w drodze rozporządzenia, wzoru wniosku o wydanie duplikatu albo wymianę kartę operatora.

W art. 5 wskazano, że zadania związane z nabywaniem uprawnień, w imieniu ministra właściwego do spraw gospodarki, wykonywać będzie Sieć Badawcza Łukasiewicz – Warszawski Instytut Technologiczny. Realizacja zadań wynikających z ustawy przez Instytut będzie finansowana z przychodów tego podmiotu, uzyskiwanych z opłat za przeprowadzenie egzaminu oraz wydawanie duplikatów i wymianę dokumentu potwierdzającego uprawnienia.
Instytut, wcześniej funkcjonujący pod nazwą Instytut Mechanizacji Budownictwa i Górnictwa Skalnego (IMBiGS), działalność związaną ze sprawdzaniem kwalifikacji w trakcie przeprowadzanych egzaminów i wydawaniem uprawnień prowadzi od 1982 r. Wieloletnia działalność w tym zakresie powoduje, że Instytut jest znany i rozpoznawalny na rynku pracy, przede wszystkim w obszarze budownictwa i drogownictwa. Instytut ma wieloletnie doświadczenie w zakresie opracowywania programów szkoleń dla pozyskania odpowiednich kwalifikacji.

Kontrola uprawnień

Kontrolę uprawnień do obsługi danej maszyny do prac ziemnych, budowlanych, drogowych i innych lub montażu i demontażu danego rusztowania będzie prowadziła Państwowa Inspekcji Pracy.

W przypadku kontroli osoba obsługująca maszynę lub montująca i demontująca rusztowanie obowiązana jest okazać dokument potwierdzający jej uprawnienie do obsługi maszyny lub montażu i demontażu rusztowania, czyli ważną kartę operatora.

Szkolenia i możliwość podejścia do egzaminu bez szkolenia

W rozdziale 2 nowej ustawy zawarte bedą kwestie związane ze szkoleniami z obsługi maszyn oraz montażu i demontażu rusztowań.

Przepisy określą, że kwalifikacje do obsługi maszyn oraz montażu i demontażu rusztowań nabywa się w ramach szkolenia. Wyjątkiem od tej zasady jest przepis art. 11 ust. 3 i 4, zgodnie z którymi do egzaminu będą mogły przystąpić osoby, spełniające określone w tych przepisach wymogi, bez konieczności ukończenia szkolenia.

Szkolenia z obsługi maszyn oraz montażu i demontażu rusztowań będą mogły być prowadzone przez podmioty wykonujące działalność gospodarczą w zakresie szkoleń z obsługi maszyn oraz montażu i demontażu rusztowań.
Projektowane przepisy ustawy nie przewidują, tak jak dotychczas, obowiązku weryfikacji przez Instytut spełnienia przez podmioty prowadzące szkolenia określonych wymagań. W związku z tym, nie będą pobierane przez Instytut od podmiotów szkolących opłaty z tytułu ich weryfikacji, a także dotychczasowej oceny wniosku o rozszerzenie zakresu szkolenia, oceny dodatkowego miejsca szkolenia teoretycznego i praktycznego oraz wydania nowego potwierdzenia spełnienia przez te podmioty szkolące wymagań w powyższym zakresie.

Jak wskazuje MRiT, poziom nauczania będzie weryfikowany na egzaminie, a więc ośrodki niedostatecznie szkolące kandydatów do obsługi maszyn lub montażu i demontażu rusztowań, gorzej wyposażone w warunki lokalowe, park maszynowy, poligonowy czy kadrę wykładowców, będą „wypadać z rynku”, bo osoba zainteresowana nabyciem uprawnień będzie chciała korzystać ze szkolenia w ośrodku, gdzie poziom nauczania jest na tyle wysoki, aby po ukończeniu szkolenia móc pozytywnie zdać egzamin.

Aby zachować wysoką jakość oferowanych szkoleń, projektowane przepisy przewidują, że szkolenia prowadzone będą na podstawie programu szkolenia, opracowanego przez Instytut (art. 8 ust. 1).

Zgodnie z art. 10 Instytut będzie udostępniał na swojej stronie internetowej informację o podmiotach wykonujących działalność gospodarczą w zakresie prowadzenia szkoleń z obsługi maszyn oraz montażu i demontażu rusztowań, którym udostępnił program szkolenia, jak również będzie aktualizował informacje w tym zakresie. Udostępnienie informacji o ośrodkach szkoleniowych, którym udostępniono program szkolenia z Instytutu, będzie gwarancją dla osób chcących wziąć udział w szkoleniu, że w tych ośrodkach szkolenie będzie odbywało się zgodnie z programem nauczania, który jest wymagany przepisami ustawy.

Egzamin, także dla osób posiadających obecnie kwalifikacje

W rozdziale 3 projektu nowej ustawy zawarte są przepisy dotyczące egzaminu sprawdzającego kwalifikacje do obsługi maszyn oraz montażu i demontażu rusztowań. Sprawdzenie kwalifikacji do obsługi maszyn oraz montażu i demontażu rusztowań będzie następowało w drodze egzaminu. W przepisach określono warunki przystąpienia do egzaminu (art. 11 ust. 2-4) i zakres tego egzaminu (art. 17).

Z uwagi na to, że w latach 2017–2023 w Polsce występowały narastające deficyty kadrowe w zawodzie operatora sprzętu do robót ziemnych i pokrewnych (według „Barometru zawodów” – aplikacji stworzonej przez Ministerstwo Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej, przedstawiającej krótkookresową prognozę sytuacji w zawodach deficytowych – w 2017 r. deficyt ten dotyczył 12 województw, a od 2020 r. do chwili obecnej już całego kraju) przewidziano w projekcie ustawy ułatwienia dla osób posiadających już kwalifikacje w zakresie obsługi maszyn oraz montażu i demontażu rusztowań (art. 11 ust. 3 i 4). Osoby spełniające określone wymagania będą zwolnione z obowiązkowego szkolenia, przy zachowaniu wymagania uzyskania pozytywnego wyniku egzaminu sprawdzającego posiadane przez taką osobę kwalifikacji do obsługi danej maszyny lub montażu i demontażu danego rusztowania. Projektowane regulacje mogą zatem korzystnie wpłynąć na rynek pracy przez zwiększenie zatrudnienia w zawodach deficytowych, a także na zmniejszenie kosztów związanych z nabywaniem uprawnień do obsługi maszyn lub montażu i demontażu rusztowań.

W art. 12 projektu ustawy określono, że aby przystąpić do egzaminu należy złożyć wniosek do Instytutu. W przypadku gdy wniosek składają osoby, które odbyły szkolenie, składa się go za pośrednictwem podmiotu szkolącego, natomiast pozostałe osoby składają wniosek bezpośrednio w Instytucie. W obu przypadkach wniosek składa się w postaci papierowej, podpisany podpisem własnoręcznym, lub za pośrednictwem środków komunikacji elektronicznej, opatrzony kwalifikowanym podpisem elektronicznym, podpisem zaufanym albo podpisem osobistym.

W przepisie tym określono również jakie dane zawiera wniosek, jakie dokumenty należy dołączyć do wniosku oraz co dzieje się w przypadku złożenia niekompletnego wniosku, jaki jest termin wyznaczenia egzaminu w przypadku złożenia kompletnego wniosku. W przypadku cudzoziemców kopię dokumentów potwierdzających uzyskanie kwalifikacji do obsługi maszyny lub montażu i demontażu rusztowań, wymienionych w Wykazie maszyn do ustawy, oraz kopie dokumentów potwierdzających wymagane w ustawie doświadczenie zawodowe przedkłada się wraz z tłumaczeniem na język polski sporządzonym przez tłumacza przysięgłego. W przypadku cudzoziemców do wniosku o przystąpienie do egzaminu dołącza się pisemne oświadczenie o znajomości języka polskiego w stopniu umożliwiającym uczestniczenie w egzaminie oraz zrozumienie zasad jego przeprowadzania albo deklarację udziału w egzaminie tłumacza przysięgłego, podpisane imieniem i nazwiskiem tej osoby.

W art. 14 projektu ustawy wskazano, że minister właściwy do spraw gospodarki określi, w drodze rozporządzenia, wzór wniosku o przystąpienie do egzaminu, mając na uwadze konieczność zapewnienia kompletności składanych wniosków i ułatwienia poprawnego ich sporządzenia.

W art. 15 i art. 16 projektu ustawy określono, że egzamin przeprowadza komisja egzaminacyjna powołana przez dyrektora Instytutu spośród egzaminatorów z listy egzaminatorów, prowadzonej przez Instytut. Określono skład komisji egzaminacyjnej i jej zadania. Określono sposób prowadzenia listy egzaminatorów oraz wymagania dotyczące egzaminatorów. Aby egzaminator obiektywnie i bezstronnie mógł przeprowadzać egzamin proponuje się, aby egzaminator nie mógł prowadzić działalności gospodarczej w zakresie prowadzania szkoleń z obsługi maszyn lub montażu i demontażu rusztowań, a także nie może być zatrudniony na podstawie stosunku pracy lub umowy cywilnoprawnej w podmiocie szkolącym.

Dla większej poprawności przeprowadzania egzaminu wymagane jest, aby w składzie komisji egzaminacyjnej co najmniej jeden z egzaminatorów posiadał uprawnienia do obsługi maszyny, której dotyczy egzamin, a w przypadku egzaminu, który dotyczy montażu lub demontażu danego rusztowania uprawnienia w tym zakresie lub uprawnienia budowlane. Wpis na listę egzaminatorów następuje niezwłocznie po zawarciu umowy o pracę lub umowy cywilno-prawnej z egzaminatorem.

Art. 17 i art. 18 projektu ustawy określa sposób oraz warunki przeprowadzenia egzaminu, w tym warunki uzyskania pozytywnego wyniku i możliwości przystąpienia do egzaminu poprawkowego. Egzamin składa się z części teoretycznej i praktycznej. Do jednego egzaminu nie może przystąpić więcej niż 30 osób. Egzamin kończy się wynikiem pozytywnym, jeżeli osoba przystępująca do egzaminu uzyskała co najmniej 80% punktów możliwych do uzyskania z części teoretycznej egzaminu i co najmniej 90% punktów możliwych do uzyskania z części praktycznej egzaminu. Przebieg egzaminu i jego wynik będzie udokumentowany w protokole, który podpisują przewodniczący i członkowie komisji. Protokół zawiera informacje o miejscu i terminie egzaminu, jego wynik a także imiona i nazwiska członków komisji i osoby przystępującej do egzaminu.

Opłaty

W art. 24 projektu ustawy określa się wysokość opłaty za udział w egzaminie i wydanie karty operatora, oraz za wydanie duplikatu albo wymianę karty operatora. Opłaty te będą stanowić przychód Instytutu.

Za udział w egzaminie i za wydanie karty operatora jest pobierana opłata w wysokości 4,3% kwoty przeciętnego wynagrodzenia w gospodarce narodowej, ogłaszanego przez Prezesa Głównego Urzędu Statystycznego na podstawie art. 20 pkt 1 lit. a ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (Dz. U. z 2024 r. poz. 1631 i 1674), obowiązującej w dniu złożenia wniosku o przystąpienie do egzaminu.

Za wydanie duplikatu albo wymianę karty operatora uiszcza się opłatę w wysokości 120 zł.

Wykaz osób uprawnionych do obsługi maszyn oraz montażu i demontażu rusztowań

W rozdziale 5 projektu nowej ustawy zawarte są przepisy dotyczące wykazu osób uprawnionych do obsługi maszyn oraz montażu i demontażu rusztowań. Przepisy tego rozdziału wskazują, że Instytut prowadzi w postaci elektronicznej wykaz osób uprawnionych do obsługi maszyn oraz montażu i demontażu rusztowań, w którym przetwarzane będą dane uprawnionych w celu weryfikacji wydanych uprawnień. Przepisy określają kiedy następuje wpis do wykazu, jakie dane zawiera taki wykaz, kto jest administratorem danych zawartych w wykazie (art. 25).

Art. 26 określa, że dane zawarte w wykazie są udostępniane na pisemny wniosek organów kontroli, w szczególności Policji, Prokuratury, Państwowej Inspekcji Pracy – w zakresie niezbędnym do realizacji ich ustawowych zadań, pracodawców oraz przyszłych pracodawców osób uprawnionych – w zakresie niezbędnym do potwierdzenia kwalifikacji pracowników oraz kandydatów do pracy, a także osoby uprawnionej w zakresie danych jej dotyczących. Dodatkowo dane te mogą być udostępnione osobie, która na zlecenie ministra właściwego do spraw gospodarki przeprowadza kontrolę w zakresie realizowanych przez Instytut zadań określonych w ustawie.

MRiT wskazuje, że w praktyce zdarza się, że przy wypadku z udziałem danej maszyny, PIP lub Policja występuje do Ministerstwa Rozwoju i Technologii lub Instytutu z prośbą o potwierdzenie autentyczności dokumentu potwierdzającego posiadane uprawnienia. Zgodnie z prowadzonym wykazem będzie możliwość potwierdzenia takiego uprawnienia przez Instytut.

Przepisy przejściowe

Zgodnie z projektowanym art. 32 uprawnienia maszynisty ciężkich maszyn budowlanych i drogowych z wpisem określającym zakres obsługiwanych maszyn lub urządzeń technicznych, uzyskane przed dniem wejścia w życie nowej ustawy, zachowują ważność w zakresie na jaki zostały wydane, a także książki operatora, o których mowa w przepisach wykonawczych wydanych na podstawie art. 237¹⁵ § 2 ustawy z dnia 26 czerwca 1974 r. – Kodeks pracy (Dz. U. z 2023 r. poz. 1465, z późn. zm.), do których dokonano wpisów przed dniem wejścia w życie ustawy, zachowują ważność.

A do szkoleń, o których mowa w przepisach wykonawczych wydanych na podstawie art. 237¹⁵ § 2 ustawy z dnia 26 czerwca 1974 r. – Kodeks pracy, rozpoczętych i niezakończonych przed dniem wejścia w życie omawianej ustawy, stosować się będzie przepisy dotychczasowe.

Kiedy nowe przepisy wejdą w życie?

Zgodnie z projektem, nowa ustawa wejdzie w życie po upływie 6 miesięcy od dnia ogłoszenia (czyli publikacji w Dzienniku Ustaw). Jest prawdopodobne, że stanie się to jeszcze w 2025 roku.

Źródło: Projekt ustawy o zasadach nabywania uprawnień do obsługi maszyn stosowanych do prac ziemnych, budowlanych, drogowych i innych oraz montażu i demontażu rusztowań.