Zdjęcie z galerii sztuki lub muzeum w grafice portalu internetowego a prawo autorskie

Prawo autorskie do zdjęć archiwalnych publicznych oraz zdjęć zbiorów muzealnych

Polskie prawo wykazuje brak dedykowanych kompleksowych konstrukcji prawnych co do tego, na jakich zasadach można używać wizerunku zbiorów muzealnych przez projektantów stron internetowych. Problem ten wydaje się kwestią interdyscyplinarną i podlegającą standardowym zasadom ochrony prawnoautorskiej, pomimo faktu, że coraz częściej deregulacja praw IP cyfryzacji podmiotów kultury natrafia na kompleksowe rozwiązania na poziomie ustawowym w ramach implementacji rozwiązań unijnych. Przykładem ostatniej legislacji jest tocząca się praca w Rządowym Centrum Legislacji nad projektem zmian do ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych, poprzez wprowadzenie nowego art. 26² w celu stworzenia „instytucjom dziedzictwa kulturowego” systemowych narzędzi deregulacyjnych standardową ochronę IP dla zwielokrotniania utworów w celu eksploracji tekstów i danych do celów badań naukowych, w ten sposób wdrożenia do polskiego prawa art. 3 dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2019/790 z dnia 17 kwietnia 2019 r. w sprawie prawa autorskiego i praw pokrewnych na jednolitym rynku cyfrowym oraz zmiany dyrektyw 96/9/WE i 2001/29/WE (Dz. Urz. UE L 130 z 17.05.2019, str. 92).

Praktyka udostępniania wizerunków cyfrowych zbiorów na konkretnym przykładzie

Niektóre muzea zdecydowały się na to, aby udostępniać swoje zbiory do reprodukowania, kopiowania i filmowania w celach popularyzatorskich, naukowych, komercyjnych i kolekcjonerskich. Przykładem tego jest Muzeum Śląskie w Katowicach. Udzielają oni licencji na publikowanie wizerunków muzealiów, wnętrz muzealnych i przestrzeni zewnętrznych. Na specjalne zamówienie można również otrzymać fotografie cyfrowe muzealiów i ekspozycji. Z oficjalnej strony Muzeum Śląskiego w Katowicach wynika, że osoba zamawiająca wizerunki cyfrowe muzealiów nieobjęte prawami autorskimi – zobowiązuje się do zamieszczenia w publikacji pod fotografią informacji, że dzieło pochodzi ze zbiorów Muzeum Śląskiego w Katowicach. Udostępnienie Wizerunku cyfrowego muzealiów z autorskimi prawami majątkowymi następuje na mocy niewyłącznej umowy licencyjnej z prawem do jednorazowej publikacji.

Muzea co do zasady nie udostępniają fotografii obiektów, do których nie przysługują im autorskie prawa majątkowe umożliwiające swobodne dysponowanie wizerunkiem chronionego zabytku, chyba że zamawiający uzyska zgodę od autora dzieła lub jego następców prawnych.

W związku z obecną w naszym życiu cyfryzacją rzeczywistości muzea dążą jednak do zdigitalizowania wszystkich swoich zasobów, a następnie upowszechniania wirtualnych wizerunków obiektów. Należy jednak wspomnieć o tym, że rozpowszechnianie zbiorów online napotyka często przeszkody wynikające z ochrony tych zbiorów prawami autorskimi.

Próbą przynajmniej częściowego rozwiązania tego problemu na skalę europejską było przyjęcie Dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2012/28 z 25 października 2012 r. w sprawie niektórych dozwolonych sposobów korzystania z utworów osieroconych, dodanej do polskiego porządku prawnego w przepisach art. 35⁵ – 35¹² ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych. Przepisy te wiążą się z tworzeniem przez biblioteki, muzea i archiwa tzw. dużych bibliotek internetowych. Zgodnie z ich treścią instytucje pamięci takie jak muzea, biblioteki czy archiwa mogą bez uprzedniej zgody uprawnionego digitalizować, cyfryzować i udostępniać cyfrowe wersje tych dzieł ze swoich zbiorów, w stosunku do których uzyskanie zgody dysponenta praw jest z różnych względów niemożliwe. Jednak potwierdzenie statusu utworu osieroconego nie jest łatwe i wymaga przeprowadzenia pogłębionych poszukiwań uprawnionych do tego osób. Należy także pamiętać, że zgodnie z art. 35⁵ ust. 1 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych, za utwory osierocone można uznać tylko utwory opublikowane drukiem, utwory audiowizualne oraz utwory utrwalone na wideogramach i fonogramach. Takiego statusu nie mogą otrzymać na przykład utwory plastyczne.

Stąd też pomimo wprowadzania do polskiego systemu prawnego rozwiązań systemowych, w dalszym ciągu przy korzystaniu z utrwalonych wizerunków zbiorów muzealnych pozostają aktualne standardowe rozwiązania ochrony praw autorskich do dzieł, które zawsze podlegają ocenie w oparciu o indywidualne okoliczności danej sprawy z perspektywy naruszeń praw autorskich do utworu.

Konsekwencje prawne naruszania praw autorskich na przykładzie zdjęć:

Powszechnym przykładem łamania praw autorskich przez użytkowników internetu jest udostępnianie zdjęć znalezionych w sieci. Nie wszystkie fotografie można swobodnie rozpowszechniać. Osoby, które mają konieczność skorzystania z takich zdjęć, mają możliwość szukania ich w bazach, w których znajdują się fotografie z otwartą licencją, np. Creative Commons.

Art. 115 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych stanowi, że kto przywłaszcza sobie autorstwo, albo wprowadza w błąd co do autorstwa całości lub części cudzego utworu albo artystycznego wykonania, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 3. Tej samej karze podlega, kto rozpowszechnia bez podania nazwiska lub pseudonimu twórcy cudzy utwór w wersji oryginalnej albo w postaci opracowania, artystyczne wykonanie albo publicznie zniekształca taki utwór, artystyczne wykonanie, fonogram, wideogram lub nadanie. Z kolei, kto bez uprawnienia albo wbrew jego warunkom rozpowszechnia cudzy utwór w wersji oryginalnej, albo w postaci opracowania, artystyczne wykonanie, fonogram, wideogram lub nadanie, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2, o czym stanowi art. 116 tej ustawy. Ściganie przestępstw określonych w tej ustawie następuje na wniosek pokrzywdzonego.

Pokrzywdzony, którego prawa zostały naruszone, może żądać od osoby, która naruszyła te prawa zaniechania naruszenia, usunięcia ich skutków, naprawienia wyrządzonej szkody na zasadach ogólnych lub zapłaty odpowiedniej sumy pieniężnej. Zgodnie z wyrokiem Sądu Apelacyjnego w Łodzi z dnia 28 września 2018 roku (sygn. akt: I ACa 1641/17) – „przez „stosowne wynagrodzenie” należy rozumieć takie wynagrodzenie, jakie otrzymałby podmiot prawa autorskiego, gdyby zawarto z nim umowę o korzystanie z utworu w zakresie dokonanego naruszenia”.

Prawne aspekty udostępniania obiektów muzealnych przez Internet

W polskim systemie prawnym brak jest dogłębnego, rzetelnego unormowania problematyki związanej z digitalizacją obiektów muzealnych. Przy określaniu prawnych aspektów digitalizacji należy w pierwszej kolejności zaznaczyć, że na ogół zagadnienia ochrony własności intelektualnej, oprócz prawa autorskiego i praw pokrewnych, obejmują także: prawo własności przemysłowej, ochronę sui generis baz danych, ochronę dóbr osobistych oraz tajemnicę przedsiębiorstwa. Przedmiot prawa autorskiego wyznacza w największym stopniu przytoczona powyżej ustawa o prawie autorskim i prawach pokrewnych. Kwestia ustalenia, czy dany obiekt muzealny stanowić będzie przedmiot prawa autorskiego wymaga ustalenia czy utwór można uznać za przejaw indywidualnej twórczości. W regulacjach unijnych również wskazuje się na kryterium własnej intelektualnej twórczości autora.

W świetle art. 4 polskiego prawa autorskiego, przedmiotu prawa autorskiego nie stanowią: akty normatywne lub ich urzędowe projekty; urzędowe dokumenty, materiały, znaki, symbole; opublikowane opisy patentowe lub ochronne oraz proste informacje prasowe. W określonych stosownych granicach, które zostały określone przez prawo, można korzystać z utworu bez zezwolenia twórcy. Warunkiem koniecznym jest jednak zamieszczenie informacji o twórcy oraz źródle, czyli niezmienne respektowanie osobistych praw majątkowych. W takiej sytuacji, twórcy nie przysługuje prawo do wynagrodzenia. Na gruncie prawa autorskiego, z punktu udostępniania zbiorów muzealnych przez Internet, istotny jest art. 32 ust. 1 prawa autorskiego – Właściciel egzemplarza utworu plastycznego może go wystawiać publicznie, jeżeli nie łączy się z tym osiąganie korzyści majątkowych. Oznacza to, że instytucja kultury może udostępnić utwory plastyczne, których jest własnością, a nie jedynie posiadaczem egzemplarza utworu.

Zgodnie z art. 25a ust. 1 ustawy z dnia 21 listopada 1996 r. o muzeach (tekst jednolity: Dz. U. z 2022 r. poz. 385) można, co do zasady, utrwalać i przechowywać wizerunki muzealiów na informatycznych nośnikach danych. Interpretacja powyższego artykułu nie jest jednoznaczna i jasna. Według części doktryny zezwala on jedynie na utrwalenie i przechowywanie, czyli na digitalizację i ochronę powstałych w jej wyniku danych, pozostawiając korzystanie z utworów jedynie do dyspozycji muzeów. Przeważa jednak twierdzenie, wedle którego art. 25a ustawy o muzeach przełamuje monopol twórcy na tym polu eksploatacji i daje muzeom nie tylko możliwość digitalizacji swoich zbiorów, ale także rozpowszechniania ich wizerunków, czyli udostępnianie w Internecie bez zezwolenia osoby uprawnionej z tytułu autorskich praw majątkowych.

Unijny aspekt digitalizacji wizerunku muzealiów

W świetle Dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2012/28/UE z dnia 25 października 2012 r. w sprawie niektórych dozwolonych sposobów korzystania z utworów osieroconych, za utwory osierocone uważa się utwory lub fonogramy podlegające ochronie majątkowego prawa autorskiego, co do których podmioty uprawnione nie są znane lub nawet jeśli są znane, których odnalezienie jest niemożliwe. W związku z powyższym zachodzi niemożność uzyskania co do nich zezwoleń na korzystanie z utworu, czyli np. uzyskanie uprzedniej zgody na digitalizację. Korzystając z utworów osieroconych, należy także pamiętać, respektując prawa osobiste, o wymogu wskazania autorstwa.

Zdjęcia zrobione w muzeum na Twojej stronie internetowej. Czy to jest legalne?

W przypadku strony internetowej dotyczącej np. różnych obiektów, do których wstęp jest nieraz płatny, lecz strona nie posiada charakteru komercyjnego i nie służy bezpośrednio do uzyskiwania z niej korzyści majątkowych problem legalności stosowania zdjęć wizerunków zbiorów muzealnych pozostaje otwarty. Dużo bezpieczniejszym rozwiązaniem wydaje się stosowanie zdjęć zrobionych we własnym zakresie, w stosunku do których swoboda publikacji na stronie internetowej nie wydaje się systemowo ograniczona. Zgodnie z wyrokiem Sądu Okręgowego w Warszawie – Sądu Ochrony Konkurencji i Konsumentów z dnia 5 marca 2010 roku (sygn. akt: XVII AmC 1145/09) muzea nie mogą zakazać fotografowania eksponatów bez flasha, a także pobierać dodatkowych opłat za fotografowanie. Co więcej, klauzule w regulaminie nakładające takie obowiązki na zwiedzających są nieważne z mocy prawa.

Źródła podstawowe:

1. PRAWNE ASPEKTY UDOSTĘPNIANIA OBIEKTÓW MUZEALNYCH PRZEZ INTERNET. LEGAL ASPECTS OF MAKING MUSEUM COLLECTIONS AVAILABLE ON THE INTERNET, Dominika Urban, Narodowy Instytut Muzealnictwa i Ochrony Zbiorów.
2. https://muzeumslaskie.pl/pl/udostepnianie-wizerunkow-cyfrowych-zbiorow/
3. Ustawa z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych (tekst jednolity, Dziennik Ustaw z 2022 roku, pozycja 2509);
4. Ustawa z dnia 21 listopada 1996 roku o muzeach (tekst jednolity Dziennik Ustaw z 2022 roku pozycja 385);
5. Rozporządzenie Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 2 września 2014 r. w sprawie zabezpieczania zbiorów muzeum przed pożarem, kradzieżą i innym niebezpieczeństwem grożącym ich zniszczeniem lub utratą (Dziennik Ustaw pozycja 1240).
6. https://legislacja.gov.pl/projekt/12360954/katalog/12887989#12887989

K. Jakub Gładkowski, Polish Attorney, LL.M. (FU Berlin), Founding Partner Kiełtyka Gładkowski KG LEGAL

Zobacz także: Galeria sztuki