W obrocie prawnym wyróżniane są trzy małżeńskie ustroje majątkowe – ustawowy ustrój małżeński (wspólność ustawowa), umowny ustrój małżeński (umowna rozdzielność majątkowa) oraz przymusowy ustrój majątkowy, który powstaje na skutek ustanowienia rozdzielności majątkowej przez sąd niekiedy niezależnie od woli samych małżonków. Przymusowy ustrój majątkowy może powstać w wyniku żądania jednego z małżonków (art. 52 § 1 k.r.o.) albo wierzyciela jednego z nich (art. 52 § 1a k.r.o.), a także w przypadku ubezwłasnowolnienia jednego z małżonków, ogłoszenia jego upadłości (art. 53 § 1 k.r.o.) czy orzeczenia separacji małżonków (art. 54 § 1 k.r.o.)
Zobacz również: Podział majątku wspólnego małżonków
Przymusowy ustrój majątkowy jest skuteczny wobec osób trzecich, przy czym osoby te nie muszą wiedzieć o obowiązywaniu rozdzielności majątkowej (w przeciwieństwie do umownej rozdzielności majątkowej małżeńskiej). Staje się on skuteczny z momentem uprawomocnienia się orzeczenia ustanawiającego ustrój rozdzielności, orzeczenia o separacji małżonków, orzeczenia o ubezwłasnowolnieniu jednego z małżonków czy ogłoszenia upadłości jednego z nich.
O ile ustanowienie rozdzielności majątkowej przez sąd w przypadku ubezwłasnowolnienia czy ogłoszenia upadłości jednego z małżonków, a także w przypadku orzeczenia separacji nie wymaga dłuższego wyjaśnienia to wprowadzenie przymusowego ustroju majątkowego na żądanie jednego z małżonków lub jego wierzyciela w ocenie autora potrzebuje kilka słów komentarza.
Zgodnie bowiem z art. 52 § 1 k.r.o. z ważnych powodów każdy z małżonków może żądać ustanowienia przez sąd rozdzielności majątkowej, przy czym przez „ważne powody” należy rozumieć wystąpienie takich okoliczności, które powodują iż dalsze istnienie ustawowej wspólności małżeńskiej pociąga za sobą naruszenie lub poważne zagrożenie interesu majątkowego jednego z małżonków i z reguły także dobra rodziny. Przede wszystkim ważnym powodem jest separacji faktyczna małżonków (nie sądowa, która jak wskazano powyżej wprowadza rozdzielność majątkową z mocy prawa), która skutkuje trwałym zerwaniem wszelkich stosunków majątkowych stron i brakiem możliwości podejmowania wspólnych decyzji gospodarczych (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 14 stycznia 2005 roku, sygn.. akt III CK 112/04, publ. LEX nr 602707). Ponadto za ważne powody można uznać również trwonienie przez jednego z małżonków wspólnego dorobku lub jego niegospodarność, a także realne zagrożenie prowadzenia egzekucji z majątku wspólnego w celu zaspokojenia wierzyciela jednego z małżonków, przy czym pamiętać należy iż wprowadzenie przymusowego ustroju majątkowego, które ma służyć ochronie rodziny nie może być wykorzystywane dla pokrzywdzenia wierzycieli jednego z małżonków. Konieczność ochrony wierzycieli jednego z małżonka wchodzi w grę przede wszystkim w sytuacji, gdy małżonek-dłużnik zaciągnął zobowiązania na potrzeby rodziny albo w związku z działalnością gospodarczą prowadzoną w uzgodnieniu z współmałżonkiem i przy wspólnym korzystaniu z osiąganych korzyści (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 30 listopada 1995 roku, sygn.. akt II CRN 154/95, LEX nr 1143450).
Natomiast wierzyciel może żądać ustanowienia rozdzielności majątkowej przez sąd, jeżeli uprawdopodobni, że zaspokojenie wierzytelności stwierdzonej tytułem wykonawczym wymaga dokonania podziału majątku wspólnego małżonków. W tym miejscu wskazać należy, iż orzeczenie ustanawiające przymusowy ustrój majątkowy nie prowadzi do podziału majątku wspólnego małżonków, ale do powstania ustroju majątkowego, w którym występują dwa majątki – majątek osobisty męża oraz majątek osobisty żony, w skład których wchodzą udziały małżonków w majątku wspólnym, jakie przypadły im w wyniku ustania wspólności. Powództwo wytoczone przez wierzyciela jednego z małżonków może być uwzględnione wyłącznie wówczas, jeżeli wierzyciel uprawdopodobni, że w wyniku podziału majątku wspólnego dłużnika i jego małżonka nastąpi chociażby częściowe zaspokojenie jego wierzytelności. Instytucja uregulowana w art. 52 § 1 a k.r.o., jako ingerująca w wolność i swobodę małżonków powinna być zatem stosowana z dużą ostrożnością, a zawarte w tym przepisie przesłanki należy interpretować ściśle, a nie rozszerzająco.
Na koniec należy dodać, iż co do zasady rozdzielność majątkowa powstaje z dniem oznaczonym w wyroku, który ją ustanawia. Jednakże w wyjątkowych wypadkach sąd może ustanowić rozdzielność majątkową z dniem wcześniejszym niż dzień wytoczenia powództwa, w szczególności, jeżeli małżonkowie żyli w rozłączeniu.