Czym jest małżeński ustrój majątkowy?
Małżeński ustrój majątkowy to określony przepisami prawa system stosunków prawnych istniejących pomiędzy małżonkami, regulujący stosunki majątkowe pomiędzy nimi oraz innymi podmiotami prawa. Wśród ustrojów majątkowych można wyróżnić ustrój ustawowy, który powstaje z mocy prawa między małżonkami w chwili zawarcia małżeństwa, w przypadku braku zawarcia jednej z umów małżeńskich wymienionych w art. 47 k.r.o., potocznie zwanymi „intercyzami” (łac. intercisa 'rozstrzygnięcie') .
Przymusowy ustrój majątkowy
Poza powyższymi w art. 52-54 k.r.o. wyróżniono także przymusowy ustrój majątkowy. Jak z samej nazwy wynika, ustrój ten powstaje niezależnie od woli małżonków oraz w wyniku innego zdarzenia niż zawarcie małżeństwa. Przymusowy ustrój majątkowy może powstać na skutek orzeczenia zapadłego w wyniku uwzględnienia przez sąd żądania jednego z małżonków lub uwzględnienia żądania wierzyciela jednego z małżonków. W przypadku ubezwłasnowolnienia, ogłoszenia upadłości jednego z małżonków bądź orzeczenia separacji ustrój przymusowy powstaje z mocy prawa oraz trwa tak długo, jak istnieje przyczyna jego powstania, a nadto nie może być zmieniony w drodze umowy majątkowej małżeńskiej. Przymusowy ustrój majątkowy zastępuję istniejący wcześniej ustrój miedzy małżonkami.
Kto i kiedy może żądać ustanowienia rozdzielności majątkowej?
Ustanowienia rozdzielności majątkowej przez sąd może żądać każdy z małżonków dowolnym momencie trwania małżeństwa, w przypadku gdy dalsze funkcjonowanie w ustroju wspólności majątkowej jest niewskazane. Okoliczność taka ma miejsce, gdy nie wystąpił rozkład pożycia uzasadniający orzeczenie rozwodu bądź separacji, czy mimo rozkładu pożycia małżonkowie nie zamierzają wystąpić o rozwód czy separację, bądź ustanowienie rozdzielności jest konieczne dla zabezpieczenia rodziny w toku postępowania rozwodowego. Warty uwagi jest fakt, iż żądanie ustanowienia rozdzielności majątkowej może zostać zgłoszone przez małżonka, czyli osobę pozostającą w związku małżeńskim. W przypadku zgłoszenia powyższego żądania po uprawomocnieniu się wyroku orzekającego rozwód czy unieważnienie małżeństwa rozdzielność majątkowa nie może zostać ustanowiona, nawet z datą wsteczną, wcześniejszą od dnia orzeczenia rozwodu lub unieważnienia małżeństwa, co za tym idzie – nie można ustanowić rozdzielności majątkowej w sytuacji, gdy małżeństwo już nie istnieje.
Powody, przesłanki ustanowienia rozdzielności majątkowej
Przesłanką ustanowienia rozdzielności majątkowej przez sąd są wymienione w art. 52 § 1 k.r.o. są „ważne powody”. Orzecznictwo przy dokonywaniu wykładni powyższego pojęcia wskazuję, iż składa się ono z elementów majątkowych i niemajątkowych. Jak wskazał Sąd Najwyższy „W orzecznictwie także najogólniej wskazuje się, że ważne powody występują, gdy istniejąca sytuacja prowadzi do naruszenia lub poważnego zagrożenia interesów majątkowych jednego z małżonków, a z reguły także dobra rodziny, jak również wówczas, gdy nieporozumienia między małżonkami uniemożliwiają lub znacznie utrudniają zarząd majątkiem wspólnym (tak wyrok SN z 7 grudnia 2000 r., II CKN 401/2000, Lexis.pl nr 2440302, oraz wyrok SN z 31 stycznia 2003 r., IV CKN 1710/2000, Lexis.pl nr 377918).”.
Jednym z ważnych powodów w rozumieniu art. 52 § 1 k.r.o. może być długotrwała separacja faktyczna małżonków, która uniemożliwia lub znacznie utrudnia współdziałanie w zarządzie ich majątkiem wspólnym. Kolejną przesłankę stanowi poważne zagrożenie interesu majątkowego małżonków. Sytuacja taka będzie miała miejsce wówczas, gdy jedno z małżonków będzie trwoniło majątek wspólny, uchylało się od pomnażania bądź utrzymania majątku wspólnego, czy dokonywało czynności prowadzących do jego uszczerbku. Jednocześnie należy wskazać, iż mogą powstać sytuację, gdy wystąpią ważne powody uzasadniające ustanowienie rozdzielności, pomimo braku cechy naganności - przykładowo zaginięcie małżonka bądź długotrwały brak kontaktu. Przyczyną ustanowienia ustroju przymusowego nie może być zaś trudna sytuacja finansowa małżonków czy też jednego z małżonków.
Sąd rozpoznający sprawę o ustanowienie rozdzielności majątkowej powinien poczynić ustalenia dotyczące wielkości majątku wspólnego, istnienia zadłużenia, jego rozmiarów oraz okoliczności powstania, wielkości majątku osobistego małżonka – dłużnika i sposobu wykonywania zobowiązania, a ponadto kwestii dotyczących utrzymania i wychowywania małoletnich dzieci stron. Warto zauważyć, iż w przypadku tego rodzaju postępowania sąd nie bada, które z małżonków ponosi winę rozkładu pożycia.
Uprawnienia wierzyciela względem małżonka-dłużnika
Z żądaniem ustanowienia rozdzielności majątkowej przez sąd może także wystąpić wierzyciel jednego z małżonków. Wierzyciel, aby wystąpić z żądaniem musi dysponować tytułem wykonawczym przeciwko małżonkowi, a nadto wystarczy uprawdopodobnić, iż zaspokojenie wierzytelności wymaga dokonania podziału majątku wspólnego. Oznacza to, że w powyższej sytuacji wierzyciel nie ma obowiązku przestrzegania rygorów proceduralnych postępowania dowodowego, nadto ustawa nie wskazuje, aby prawdopodobieństwo wystąpiło w wysokim stopniu. Do uprawdopodobnienia wystarczy pisemne oświadczenie wierzyciela, w którym wskaże na okoliczności dotyczące charakteru wierzytelności, uzasadniające przypuszczenie, że korzystniejsze dla wierzyciela będzie zaspokojenie się z części majątku wspólnego która przypadnie dla małżonka – dłużnika.
Termin ustanowienia rozdzielności majątkowej oraz skutki
Rozdzielność majątkowa powstaje między małżonkami z dniem oznaczonym w wyroku. Przepis 52 § 2 k.r.o. należy rozumieć jako nałożenie na sąd orzekający obowiązku oznaczenia daty powstania rozdzielności majątkowej. W wyjątkowych sytuacjach sąd może ustanowić rozdzielność majątkową z datą wcześniejszą niż wytoczenie powództwa. Ocena musi być dokonana z uwzględnieniem wszystkich okoliczności konkretnej sprawy. Szczególną przesłanką w tym wypadku jest fakt, iż małżonkowie żyli przez dłuższy czas w rozłączeniu – tzw. separacji faktycznej.
Wyrok ustanawiający rozdzielność majątkową ma charakter konstytutywny i z chwilą uprawomocnienia staje się skuteczny wobec osób trzecich, inaczej niż przy ustroju umownym, gdzie skuteczność umowy względem osób trzecich zależna jest od ich wiedzy o obowiązywaniu oraz rodzaju zawartej umowy. Ponadto w przypadku rozdzielności ustanowionej przez sąd skutki mogą zostać rozciągnięte w czasie na okres poprzedzający wyrok sądu, gdy zostanie on wydany z datą wsteczną.
Rozdzielność majątkowa, a umowa małżeńska
Ustanowienie przez sąd rozdzielności majątkowej małżeńskiej nie wyłącza prawa małżonków do zawarcia umowy majątkowej małżeńskiej. Wynika to między innymi ze zmian okoliczności powodujących ustanie ważnych powodów. Małżonkowie pozostający w ustroju rozdzielności ustanowionej przez sąd mogą umową majątkową wprowadzić ustrój wspólności majątkowej rozszerzonej lub ograniczonej albo ustrój rozdzielności majątkowej z wyrównaniem dorobków. Nie ma natomiast możliwości zawarcia umowy przywracającej ustawową wspólność majątkową.
Natalia Atamanenko - aplikant adwokacki
Wspólnicy. Malecha Krzemiński Noga Kancelaria Prawnicza sp. j.