W pierwszym wypadku do ustanowienia rozdzielności potrzebna jest zgoda wola małżonków wyrażona w akcie notarialnym. Jeśli jeden z małżonków nie zgadza się na ustanowienie rozdzielności majątkowej – drugi małżonek może wystąpić z powództwem na drogę sądową o przymusowe ustalenie rozdzielności majątkowej. Nie w każdym jednak wypadku sąd ustanowi rozdzielność majątkową.
Zgodnie z art. 52 kodeksu rodzinnego i opiekuńczego z ważnych powodów każdy z małżonków może żądać ustanowienia przez sąd rozdzielności majątkowej. Kodeks nie zawiera przy tym żadnej definicji ważnych powodów ani nawet przykładowego wyliczenia takich okoliczności. Zakresu pojęcia ważnych powodów należy więc poszukiwać w orzecznictwie Sądu Najwyższego. I tak w wyroku z dnia 4 listopada 2004 roku Sąd Najwyższy stwierdził, że najczęściej ważnym powodem, w rozumieniu art. 52 § 1 k.r.o., może być separacja małżonków, uniemożliwiająca im współdziałanie w zarządzie majątkiem wspólnym. Sytuacja taka stwarza bowiem z reguły zagrożenie interesów majątkowych jednego lub nawet obojga małżonków. W sprawie o roszczenie określone w art. 52 k.r.o. decydujące znaczenie mają zatem kwestie czysto majątkowe i możliwość porozumienia małżonków w sprawach związanych z zarządem ich majątkiem. Szersze podejście do zakresu omawianego pojęcia znalazło się natomiast w w wyroku z dnia 31 stycznia 2003 roku, gdzie Sąd Najwyższy stwierdził, że przez ważne powody, dające podstawę do zniesienia tej wspólności, przyjęło się rozumieć wytworzenie się takiej sytuacji, która w konkretnych okolicznościach faktycznych wywołuje stan pociągający za sobą naruszenie lub poważne zagrożenie interesu majątkowego jednego z małżonków i z reguły także dobra rodziny.
Zobacz: Kodek rodzinny i opiekuńczy
Sąd orzekając o przymusowej rozdzielności majątkowej nie jest związany stanowiskiem drugiego małżonka – zarówno w kwestii odmowy uznania powództwa, ale również jak i zgody. W wyroku z dnia 26 lipca 2000 r., I CKN 293/00, Sąd Najwyższy podkreślił, że do powstania rozdzielności "dochodzi w drodze kształtującego orzeczenia sądowego. Fakt, że drugi małżonek godzi się z żądaniem, nie zwalnia sądu od obowiązku ustalenia, czy istnieją "ważne powody" zniesienia wspólności.
Ustanowienie rozdzielności co do zasady następuje z dniem wydania wyroku. Ma to miejsce także wówczas, gdy w wyroku sądowym brak jest wskazania daty powstania rozdzielności. Jednak w wyjątkowych sytuacjach sąd może ustanowić rozdzielność z wcześniejszą datą – np. wówczas jeżeli małżonkowie od dawna żyją w faktycznym rozłączeniu, od wielu lat mieszkają i żyją z dala od siebie.
Zobacz: Odpowiedzialność dłużników alimentacyjnych
Z chwilą ustanowienia rozdzielności każdy z małżonków pracuje na rzecz swojego majątku osobistego. Nie oznacza to jednak, że dotychczas zgromadzony majątek wspólny przestaje istnieć. ustanowienie rozdzielności majątkowej nie jest jednoznaczne z podziałem majątku między małżonków. Według art. 46 k.r.o. od chwili ustania wspólności ustawowej do majątku, który był nią objęty, jak również do podziału tego majątku, stosuje się odpowiednio przepisy o wspólności majątku spadkowego i o dziale spadku. Zgodnie zaś z art. 1035 k.c. do wspólności majątku spadkowego oraz do działu spadku stosuje się odpowiednio przepisy o współwłasności w częściach ułamkowych.
Z uwagi na fakt, że przymusowy ustrój rozdzielności majątkowej niesie ryzyko dla wierzycieli przepisy o rozdzielności majątkowej przenikają się z przepisami ustawy prawo upadłościowe i naprawcze. Dotyczy to zwłaszcza sytuacji gdy ustanowienie rozdzielności majątkowej na krótko przed ogłoszeniem upadłości jednego z małżonków rodzi podejrzenie, że zostało ono dokonane w celu ograniczenia możliwości zaspokojenia wierzycieli w postępowaniu upadłościowym.
Dlatego też w art. 125 ustawy prawo upadłościowe i naprawcze ustawodawca przyjął, ustanowienie rozdzielności majątkowej na podstawie orzeczenia sądu w ciągu roku przed dniem złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości jest bezskuteczne w stosunku do masy upadłości, chyba że pozew o ustanowienie rozdzielności majątkowej został złożony co najmniej na dwa lata przed dniem złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości.
Bezskuteczność ustanowienia przez sąd rozdzielności majątkowej w stosunku do masy upadłości oznacza, że składniki majątkowe wchodzące do wspólności przed jej ustanowieniem należy traktować tak, jakby nadal były objęte wspólnością i w konsekwencji przyjąć, iż zgodnie z art. 124 ust. 1 wchodzą one do masy upadłości. Dotyczy to także przypadku, gdy po ustanowieniu rozdzielności majątkowej dokonano już podziału majątku wspólnego.