Polskie prawo karne obok etapów (faz) popełniania przestępstw (przygotowanie, usiłowanie, dokonanie) dokonuje również analizy przestępstw pod kątem osób je popełniających i ich roli w popełnieniu przestępstwa. Z tej perspektywy wyróżnia się następujące formy sprawstwa czynu (tzw. formy zjawiskowe czynu):
1) sprawstwo
2) podżeganie
3) pomocnictwo
Ad.1 Sprawstwo może być popełnione w czterech postaciach tj. jako:
- tzw. sprawstwo pojedyncze, czyli sytuacja w której sprawca działa sam (np. jeden złodziej dokonujący kradzieży)
- tzw. współsprawstwo, czyli sytuacja w której jest kilku sprawców współpracujących ze sobą (mających porozumienie) np. grupa osiłków dokonująca wymuszeń haraczy
Należy podkreślić, że każdy z współsprawców ponosi odpowiedzialność za całość czynu, tak jakby go sam wykonał, nawet jeśli wykonywał jedynie część czynności (np. za rozbój odpowiada dwóch sprawców nawet gdy układ jest taki, że jedna osoba grozi nożem ofierze, a druga tylko jej wyjmuje rzeczy z kieszeni). Oznacza to, że są możliwe sytuacje, w których dane osoby wykonają tylko kilka czynności spośród wielu, a odpowiadać będą jako współsprawcy czynu.
Zobacz serwis: Sprawy karne
Kryterium rozróżnienia współsprawstwa od pomocnictwa opiera się na tym, iż pomocnik jedynie sprzyja dokonaniu czynu (ułatwia go), zaś współsprawca ma tak ważną rolę, że bez niego czyn nie zostałby popełniony w tej formie w danym miejscu i czasie. (np. gdy jeden mężczyzna uwodząc kobietę w klubie dosypuje jej narkotyków do drinka, a drugi kobietę tę wyprowadza z lokalu w celu gwałtu lub kradzieży)
- sprawstwo kierownicze, czyli sytuacja w której jest osoba kierująca danym czynem, zarządzająca jego przebiegiem, realnie nim sterująca nim, nawet jeśli sama nie dokonuje żadnej czynności lub jest w pewnej odległości od miejsca zdarzenia. Możną tę osobę określić jako „mózg działań”. Przykładem takiego działania może być wydawania poleceń przez komórkę, albo krótkofalówkę.
- sprawstwo polecające tj. sytuację w której jest osoba wydająca polecenie oraz je wykonująca, ale stosunek istniejący między nimi opiera się na wykorzystaniu istniejącej zależności „wykonawcy” od wydającego polecenia (np. zależności służbowej, zależności narkomana od dealera) i w przeciwieństwie do sprawstwa kierowniczego osoba wydająca polecenia nie ma bezpośredniej kontroli nad przebiegiem i wykonaniem zleconego zadania przez
Ad. 2. Podżegaczem jest osoba, która z zamiarem bezpośrednim namawia inną osobę do popełnienia określonego i konkretnego przestępstwa, chcąc aby je ona popełniła np. kolega mający w tym interes namawiający kolegę z pracy do sfałszowania jego dokumentów osobowych podżega go do dokonania czynu określonego w art. 170 p. 1 Kodeksu karnego
Podżeganie to samodzielna forma odpowiedzialności karnej. Podżegacz ponosi odpowiedzialność już tylko za samo udowodnienie, iż wywołał on zamiar podjęcia się danego zachowania u osoby podżeganej. Jego odpowiedzialność nie jest w żadnym stopniu zależna od tego, czy osoba podżegana podjęła się dalszych czynności. (np. kolega który podżega kolegę do pobicia żony ponosi odpowiedzialność za sam ten fakt, natomiast nie umniejsza jego odpowiedzialności nawet fakt, że wchodzący do domu z zamiarem pobicia żony kolega ostatecznie rezygnuje z tego np. ograniczając się jedynie do krzyku)
Wskazana czynność podżegania może być dokonana na wiele sposobów, nie tylko werbalnie (np. może być za pomocą pisma, sms, za pomocą gestu np. zawołania ręką do wynoszenia towaru ze sklepu gdzie było włamanie).
Zobacz serwis: Prawo karne
Podżegacz ponosi odpowiedzialność taką samą jak sprawca czynu tj. grozi mu kara przewidziana za przestępstwo do którego podżegał.
Ad 3 Pomocnikiem jest osoba, która z zamiarem bezpośrednim aby inna osoba dokonała czynu zabronionego swoim zachowaniem ułatwia jego popełnienie. Wskazuje się, iż może to nastąpić między innymi przez takie czynności jak dostarczenie narzędzi lub środków przewozu, udzielenie rady lub informacji.
Pomocnictwa można dokonać przez działanie (np. przez dostarczenie broni, albo zapasowych kluczy do magazynu dla złodzieja) albo przez zaniechanie (np. strażnik nie zamykający na noc magazynu), z tym że pomocnictwa przez zaniechanie można dokonać tylko w sytuacji gdy na kimś ciąży szczególny prawny obowiązek zapobieżenia danemu skutkowi (np. właśnie na strażniku do pilnowania mienia)
Odpowiedzialność za pomocnictwo do dokonania czynu zabronionego jest odpowiedzialnością samoistną tj. nie jest uzależniona od tego czy osoba której udzielana jest pomoc zrealizuje swój czyn. Innymi słowy pomocnik odpowiada za samo zachowanie będące ułatwieniem do popełnienia przestępstwa dla określonej osoby w określonej sytuacji (bo można je popełnić tylko z zamiarem bezpośrednim) np. pracownik który wykradnie dla kolegi kody wyłączające alarm w banku odpowiada za sam ten fakt, niezależnie od tego czy ów kolega w ogóle podejmie się napadu na ten bank.
Pomocnik ponosi odpowiedzialność taką samą jak sprawca czynu tj. grozi mu kara przewidziana za przestępstwo w którego popełnieniu chciał pomóc.
Zobacz również: Porady prawne
Podstawa prawna: Art. 18 Kodeksu karnego