28 czerwca 2012 roku Trybunał Konstytucyjny w pełnym składzie rozpoznał wniosek Pierwszego Prezesa Sądu Najwyższego o zbadanie zgodności z wskazanymi we wniosku wzorcami konstytucyjnymi całej ustawy z dnia 8 lipca 2005 roku o rodzinnych ogrodach działkowych. W wyroku z 11 lipca 2012 roku (sygn. akt K 8/10), Trybunał orzekł o niekonstytucyjności dwudziestu czterech przepisów ustawy.
Zdaniem wnioskodawcy, sprzeczność całej ustawy z konstytucją wynikała z przyjęcia monopolistycznej pozycji Polskiego Związku Działkowców (PZD). Przywileje PZD wynikały przede wszystkim z jego pozycji względem innych organizacji zrzeszających działkowców, sytuacji właścicieli gruntów, na których położone są rodzinne ogródki działkowe oraz stosunków PZD ze zrzeszonymi w nim działkowcami. Ponadto Pierwszy Prezes SN zakwestionował zgodność ustawy z wynikającymi z art. 2 konstytucji zasadami prawidłowej legislacji oraz zaufania obywatela do państwa i stanowionego przez nie prawa.
Trybunał stwierdził, że znaczna część przepisów ustawy o rodzinnych ogrodach działkowych jest sprzeczna z zasadą demokratycznego państwa prawnego oraz z wolnością zrzeszania się rozpatrywaną w kontekście prawa do równego traktowania. Dotyczyło to m.in. następujących przepisów:
- art. 6 (definicja ogrodu działkowego jako obszaru gruntu będącego we władaniu Polskiego Związku Działkowców),
- art. 9 (dopuszczalność założenia ogrodu działkowego wyłącznie na gruntach stanowiących własność Skarbu Państwa, jednostek samorządu terytorialnego oraz Polskiego Związku Działkowców),
- art. 10 (nakaz nieodpłatnego przekazania gruntów Skarbu Państwa w użytkowanie lub użytkowanie wieczyste pod nowozakładany ogród działkowy wyłącznie Polskiemu Związkowi Działkowców),
- art. 13 ust. 1 (monopol PZD na podział gruntu na tereny ogólne i działki oraz zagospodarowanie rodzinnego ogrodu działkowego),
- art. 15 ust. 1 (monopol PZD w zakresie własności urządzeń, budynków i budowli rodzinnego ogrodu działkowego przeznaczone do wspólnego korzystania przez użytkujących działki i zapewniających funkcjonowanie ogrodu),
- art. 25 ust. 2 ustawy (szczególny i wyjątkowy status prawny PZD jako podmiotu niezależnego w wykonywaniu swych zadań i podlegającego tylko ustawom)
- art. 25 ust. 3 w związku z art. 27 ustawy (szczególny charakter PZD jako stowarzyszenia o szczególnym statusie prawnym posiadającego osobowość prawną).
Trybunał uznał, że niekonstytucyjność art. 25 ust. 3 w związku z art. 27 ustawy „oddziałuje na kwestię konstytucyjności pozostałych przepisów ustawy odnoszących się do PZD”. Wyjątki stanowią art. 16 (zakresowo), art. 32, art. 33 oraz art. 34 ustawy.
Zobacz serwis: Trybunał Konstytucyjny
Za kolejne wzorce konstytucyjne Trybunał uznał zasadę konstytucyjnej ochrony własności oraz prawo do konstytucyjnej ochrony własności i innych praw majątkowych. Na tej podstawie Trybunał orzekł niekonstytucyjność następujących przepisów ustawy:
- art. 10,
- art. 15 ust. 1,
- art. 17 ust. 2 (obowiązek uzyskania zgody PZD na likwidację rodzinnego ogrodu działkowego),
- art. 18 (zakresowo, likwidacja ogrodu w okresie wegetacji tylko za zgodą PZD),
- art. 21 (warunki wydania przez PZD nieruchomości zajmowanej przez zlikwidowany rodzinny ogród działkowy)
- art. 24 ustawy (brak zgodnej z konstytucją ochrony praw własności osób wywłaszczonych aktami nacjonalizacyjnymi, jeśli grunty znajdują się we władaniu PZD).
Ponadto art. 14 (niejasny status prawny działkowca w odniesieniu do przekazanego mu gruntu przez PZD) i art. 31 (monopol PZD na przydzielanie działek w rodzinnych ogrodach działkowych) ustawy uznane zostały za sprzeczne z konstytucją, z powodu wprowadzania nieproporcjonalnych ograniczeń wolności zrzeszania się.
Analizując ostatni z przywołanych przez wnioskodawcę problemów, Trybunał stwierdził niezgodność art. 14 ustawy z zasadą prawidłowej legislacji oraz niezgodność jej art. 24 z zasadą zaufania obywatela do państwa i stanowionego przez nie prawa, wynikającymi z art. 2 konstytucji.
Gdyby wyrok Trybunału zaczął obowiązywać od momentu ogłoszenia, to kwestie rodzinnych ogródków działkowych - obszar ważny ze względów społecznych, pozostałyby w znacznym stopniu nieuregulowane. W związku z tym, utrata mocy wiążącej zakwestionowanych przepisów została odroczona na okres 18 miesięcy od dnia ogłoszenia wyroku w Dzienniku Ustaw. Tylko art. 10 traci moc z dniem ogłoszenia, dzięki czemu powstawać i działać mogą inne niż PZD stowarzyszenia działkowców.
Zobacz serwis: Nieruchomości
Wyrok Trybunału budzi niepokój wśród właścicieli ogródków działkowych, podważa bowiem istnienie funkcjonującego dotychczas systemu. Zdaniem prezesa PDK, wyrok pozbawia działkowców wszystkich ich praw. Prawnicy uspakajają jednak, podkreślając, że wyrok nie kwestionuje samej idei działek, a jedynie ich organizację. Stanowisko takie potwierdza komunikat prasowy zamieszczony na stronie internetowej TK, w którym czytamy: Ochrona praw poszczególnych działkowców, jak i samej idei ogrodnictwa działkowego, której Trybunał nie tylko nie uznaje za sprzeczną z konstytucją, lecz co więcej - uznaje za oczywiście pozytywny przejaw działań pluralistycznego i demokratycznego społeczeństwa uwolnionych wyrokiem od gorsetu sprzecznego z tymi wartościami konstytucyjnymi - wymaga by grunty, na których położone są aktualnie r.o.d., z chwilą wejścia w życie nowej ustawy miały zagwarantowany status gruntów przeznaczonych pod ogrody działkowe.
Wyrok Trybunału cieszy też działkowców, którzy wyłączyli się spod jurysdykcji PZD i zarejestrowali odrębne stowarzyszenia. Teraz będzie ich z pewnością coraz więcej. Wszyscy mają jednak nadzieję, że nowa ustawa sprosta nie tylko wymaganiom konstytucyjnym, ale też zabezpieczy prawa właścicieli rodzinnych ogródków działkowych.
Zobacz serwis: Konstytucja