Art. 169 kodeksu rodzinnego i opiekuńczego wskazuje w jakich sytuacjach może nastąpić zwolnienie opiekuna z opieki. Zgodnie z § 1 opiekun może sam ubiegać się o zwolnienie z ważnych powodów. Wówczas sąd opiekuńczy na jego żądanie podejmuje decyzję o zwolnieniu. Jednakże sąd może podjąć decyzję odmowną, gdyż z treści przepisu nie wynika obligatoryjny charakter zwolnienia na żądanie opiekuna. Oznacza to, że sąd dokonuje oceny, czy w danej sprawie istnieją ważne powody uzasadniające zwolnienie i czy takie zwolnienie nie będzie rodziło negatywnych skutków dla podopiecznego. Art. 169 § 2 k.r.o. wskazuje, że sąd opiekuńczy zwolni opiekuna, jeżeli istnieją powody faktyczne i prawne, przez które opiekun jest niezdolny do sprawowania opieki bądź opiekun dopuszcza się czynów lub zaniedbań, które naruszają dobro podopiecznego. Zatem istnienie którejkolwiek przesłanki uzasadnia konieczność zwolnienia opiekuna. Zwolnienie opiekuna nie jest jednak równoznaczne z ustaniem opieki, bowiem sąd ustanawia nowego opiekuna. Jeżeli jednak sąd nie postanowi inaczej to opiekun zobowiązany jest nadal prowadzić pilne sprawy związane z opieką nad podopiecznym do czasu ustanowienia nowego opiekuna. Określenie prowadzenia pilnych spraw odnosi się zarówno do osoby podopiecznego, jak i do jego majątku. W postępowaniu w sprawie zwolnienia opiekuna sąd ustala, czy zaistniały stosowne przesłanki do zwolnienia. Sąd może jednak wezwać podopiecznego, który ukończył 13 lat do osobistego stawiennictwa w celu wysłuchania.
Zobacz też: Ustanowienie opieki nad małoletnim - kiedy?
Ustanie opieki i obowiązki opiekuna
Z mocy prawa ustanie opieki następuje w dwóch przypadkach:
- osiągnięcie przez małoletniego pełnoletniości – ukończenie 18 roku życia,
- przywrócenie nad małoletnim władzy rodzicielskiej.
Opieka ustaje również w razie śmierci podopiecznego bądź uznania go za zmarłego, bowiem w takiej sytuacji opieka staje się bezprzedmiotowa. Natomiast w przypadku śmierci opiekuna trwa ona nadal, jednakże pojawia się konieczność powołania nowego opiekuna. Ustanie opieki wiąże się z pojawieniem skutków w sferze majątkowej podopiecznego. Zgodnie z art. 172 k.r.o. w razie ustania opieki lub zwolnienia opiekun zobowiązany jest do złożenia w terminie 3 miesięcy od daty ustania opieki rachunku końcowego z zarządu majątkiem, które podlega ocenie i zatwierdzeniu przez sąd opiekuńczy. Samo zatwierdzenie nie wyłącza odpowiedzialności opiekuna za szkodę wyrządzoną nienależytym sprawowaniem zarządu majątkiem. Jeżeli opiekun nie dopełni obowiązku złożenia rachunku, wówczas sąd może nałożyć na niego karę grzywny. Jednakże, jeżeli majątek podopiecznego jest nieznaczny a dochody nie przekraczają kosztów utrzymania podopiecznego to sąd może zwolnić opiekuna z obowiązku złożenia rachunku z zarządu majątkiem. Jeżeli natomiast dotychczasowy opiekun prowadzi nadal pilne sprawy związane ze sprawowaniem zarządu nad majątkiem podopiecznego i okres ten trwa dłużej niż ustawowe 3 miesiące to opiekun zobowiązany jest do złożenia odrębnego rachunku.
Niezwłocznie po zwolnieniu opiekuna bądź ustaniu opieki ustawodawca nakłada na opiekuna obowiązek zwrotu majątku podopiecznego przedstawicielom ustawowym, spadkobiercom lub samemu podopiecznemu. Podopieczny ma prawo żądać zwrotu majątku również poprzez wstąpienie na drogę sądową w trybie procesu cywilnego. Nie jest możliwe rozstrzygnięcie sprawy w postępowaniu nieprocesowym. Roszczenie o zwrot majątku przedawnia się z upływem 10 lat z zastrzeżeniem, że przedawnienie prawa żądania majątku nie wyklucza dochodzenia od dotychczasowego opiekuna innych roszczeń.
Zobacz również: Jak zarządzać majątkiem dziecka?