Chodzi o opłaty za posiłki dzieci uczęszczających do szkół podstawowych, a konkretniej – koszty przygotowania tych posiłków (a w przypadku, gdy szkoła korzysta z usług firmy cateringowej – również ich dowozu), których nieuprawnione przerzucanie na rodziców, przez organy prowadzące szkoły – jest bardzo powszechnym zjawiskiem. Jak więc jest z tymi obiadami w szkołach, kto i w jakim zakresie ponosi ich koszt oraz którym uczniom przysługuje całkowite zwolnienie z opłat za posiłki?
- Obiady w szkole w roku szkolnym 2024/2025 – czy każdy uczeń, w nadchodzącym roku szkolnym, zje w szkole ciepły posiłek i czy każda szkoła musi mieć stołówkę?
- Obiady w szkole w roku szkolnym 2024/2025 – kto za nie zapłaci?
- Obiady w szkole w roku szkolnym 2024/2025 – na co powinni uważać rodzice, w zakresie opłat za posiłki (zwłaszcza w szkołach korzystających z usług firm cateringowych)?
- Obiady w szkole w roku szkolnym 2024/2025 – którym uczniom przysługuje bezpłatny posiłek?
Obiady w szkole w roku szkolnym 2024/2025 – czy każdy uczeń, w nadchodzącym roku szkolnym, zje w szkole ciepły posiłek i czy każda szkoła musi mieć stołówkę?
Każdy uczeń szkoły podstawowej (z wyjątkiem szkoły podstawowej dla dorosłych) oraz szkoły artystycznej realizującej kształcenie ogólne w zakresie szkoły podstawowej, powinien mieć zapewnioną możliwość zjedzenia w szkole jednego gorącego posiłku w ciągu dnia. Od 1 września 2022 r.1 – zapewnienie tego posiłku, jest obowiązkiem szkół.
Celem wsparcia organów prowadzących publiczne szkoły podstawowe w tworzeniu bezpiecznych i higienicznych warunków lokalowych umożliwiających uczniom spożywanie ciepłych posiłków – został uruchomiony wieloletni program rządowy „Posiłek w szkole i w domu”, w ramach którego, na dofinansowanie stołówek szkolnych w latach 2024-2028, przewidziano 200 mln zł.
Nałożenie na szkoły obowiązku zapewnienia każdemu uczniowi jednego gorącego posiłku dziennie, wcale nie oznacza jednak, że każda szkoła musi posiadać własną stołówkę. W celu realizacji powyższego obowiązku – szkoła może bowiem zorganizować własną kuchnię, korzystać z usług firmy cateringowej albo zawrzeć w tym przedmiocie porozumienie z inną szkołą (i korzystać np. z jej infrastruktury w tym zakresie).
Wprowadzenie obowiązku zapewnienia uczniom, przez szkoły, możliwości zjedzenia jednego, gorącego posiłku w ciągu dnia, wynikało z potrzeby kształtowania prawidłowych nawyków żywieniowych wśród dzieci w młodszym wieku szkolnym, w szczególności w związku z niebagatelnym znaczeniem takiego posiłku dla prawidłowego rozwoju dziecka oraz narastającą epidemią nadwagi i otyłości wśród dzieci. Jak wynikało z uzasadnienia projektu ustawy wprowadzającej powyższy obowiązek – „W okresie wzrostu i rozwoju organizmu właściwe żywienie wpływa nie tylko na stan zdrowia i funkcje poznawcze, lecz pomaga także chronić organizm przez poważnymi konsekwencjami zdrowotnymi w późniejszym okresie. Zbilansowany i gorący posiłek jest istotny dla racjonalnego odżywiania uczniów. Ponadto, prawidłowe nawyki żywieniowe najczęściej kształtują się w młodym wieku.” Jednym z elementów realizacji opiekuńczej i profilaktycznej funkcji szkoły podstawowej – miał właśnie stać się obowiązek zapewnienia uczniom jednego gorącego posiłku w trakcie pobytu w szkole.
Każdy uczeń szkoły podstawowej powinien mieć zatem zapewnioną możliwość zjedzenia w szkole gorącego posiłku, ale to czy z tej możliwości skorzysta – pozostaje już wyłącznie decyzją jego i jego rodziców lub opiekunów prawnych.
Obiady w szkole w roku szkolnym 2024/2025 – kto za nie zapłaci?
Niezależnie od tego czy – w wypełnieniu obowiązku zapewnienia uczniom jednego gorącego posiłku w ciągu dnia – szkoła zdecyduje się na zorganizowanie własnej stołówki (i kuchni), korzystanie z usług firmy cateringowej czy zawrze w tym przedmiocie porozumienie z inną szkołą – korzystanie przez ucznia z posiłków w szkole jest dobrowolne i – co do zasady – odpłatne.
Wysokość opłat za posiłki w szkole ustala dyrektor szkoły w porozumieniu z organem prowadzącym szkołę (tj. ministrem, jednostką samorządu terytorialnego bądź inną osobą prawną lub fizyczną), przy czym – opłaty te mogą obejmować wyłącznie tzw. „wsad do kotła”, czyli produkty, z których przygotowuje się posiłki. Rodzice nie mogą natomiast zostać zobowiązani do pokrywania kosztów związanych z przygotowaniem i dowozem posiłków, w tym wynagrodzeń pracowników i składek naliczanych od tych wynagrodzeń oraz kosztów utrzymani stołówki (tj. opłat za prąd, wodę, ścieki i odbiór odpadów). Potwierdza to orzecznictwo NSA, zgodnie z którym – opłaty za korzystanie z posiłku w stołówce zorganizowanej w publicznej szkole czy też publicznym przedszkolu powinny być ustalane przez radę gminy jako równowartość surowców wykorzystanych do ich przygotowania. Pozostałe koszty, takie jak wynagrodzenie pracowników, składki naliczane od ich wynagrodzeń oraz nakłady na utrzymanie kuchni powinny obciążać organ prowadzący. W przypadku braku kuchni w placówce, co powoduje, że organ prowadzący nie ponosi kosztów wyżej wymienionych – ma on obowiązek pokrycia wydatków związanych z przygotowaniem i dowozem posiłków do zorganizowanej przez gminę stołówki (jadalni).2
Obiady w szkole w roku szkolnym 2024/2025 – na co powinni uważać rodzice, w zakresie opłat za posiłki (zwłaszcza w szkołach korzystających z usług firm cateringowych)?
Brak możliwości przerzucania na rodziców dziecka, w całości, kosztów ponoszonych przez gminę w związku z organizacją posiłku dla dziecka (tj. kosztów wykraczających poza koszty „wsadu do kotła”) – w tym wypadku w przedszkolu (jednak analogiczne zasad ustalania opłat w powyższym zakresie, dotyczą również szkół podstawowych) – nawet jeżeli placówka nie posiada własnej kuchni i korzysta z zapewnienia żywienia przez podmiot zewnętrznych – NSA potwierdził także w wyroku z dnia 20 kwietnia 2022 r., o sygn. akt III OSK 1043/21.
Podobne stanowisko wynika również z wyroku NSA z dnia 26 października 2009 r. o sygn. I OSK 567/09, zgodnie z którym – „Opłaty za korzystanie z posiłku w stołówce zorganizowanej w publicznej szkole (…) powinny być ustalane przez radę gminy jako równowartość surowców wykorzystanych do ich przygotowania. Pozostałe koszty, takie jak wynagrodzenie pracowników, składki naliczane od ich wynagrodzeń oraz nakłady na utrzymanie kuchni powinny obciążać organ prowadzący. W przypadku braku kuchni w placówce, co powoduje, że organ prowadzący nie ponosi kosztów wyżej wymienionych, rodzi po stronie tego organu obowiązek pokrycia wydatków związanych z przygotowaniem i dowozem posiłków do zorganizowanej przez gminę stołówki (jadalni).”
Praktyka i kontrola przeprowadzona w tym zakresie przez Regionalną Izbę Obrachunkową w Białymstoku, w imieniu Krajowej Rady Regionalnych Izb Obrachunkowych3 wykazują jednak, że nieuzasadnione przerzucanie przez gminy, na rodziców, kosztów przygotowania i dowozu posiłków do szkół podstawowych i przedszkoli, jest zjawiskiem bardzo powszechnym. Zwłaszcza, jeżeli – w ramach zapewniania przedszkolakom i uczniom posiłków – placówka korzysta z usług firmy cateringowej. Dyrektorom placówek wydaje się bowiem wówczas, że nie znajduje w tym przypadku zastosowania art. 106 ust. 4 ustawy prawo oświatowe, wyłączający część opłat z możliwości wliczenia ich do opłat ponoszonych przez rodziców za korzystanie przez dziecko z posiłku, jako iż przepis ten odnosi się wprost do posiłków spożywanych w stołówkach szkolnych, a nie dostarczanych przez firmy cateringowe. Tymczasem – zgodnie z orzecznictwem sądów administracyjnych – rodzice i opiekunowie powinni ponosić jedynie koszty surowców wykorzystanych do przygotowania posiłków, niezależnie od tego czy posiłki te przygotowywane są na szkolnej stołówce czy pochodzą od zewnętrznego dostawcy.
Stanowisko NSA poddała – co prawda – pod wątpliwość ówczesna wiceminister edukacji i nauki Marzena Machałek, w odpowiedzi z dnia 3 lipca 2023 r., na wystąpienie Rzecznika Praw Obywatelskich do ministra edukacji i nauki w sprawie wysokich kosztów obiadów szkolnych w placówkach bez własnej kuchni, podnosząc iż – w świetle konstytucyjnych regulacji dotyczących jednostek samorządu terytorialnego, stanowisko NSA może być kwestionowane. W pełni uzasadnione byłoby natomiast – w ocenie resortu – tylko w sytuacji, gdyby ustawa nakładała obowiązek zorganizowania w szkole stołówki. Zmiana w zakresie zadań gminy, wymaga bowiem odpowiednich zmian w podziale dochodów publicznych, zgodnie z art. 167 Konstytucji RP i nie można tych zadań wywodzić w drodze interpretacji.
Z uwagi na fakt, iż do dnia dzisiejszego, przepis art. 16 ust. 4 ustawy – prawo oświatowe, który wzbudza tyle kontrowersji, nie został doprecyzowany przez ustawodawcę, a dotychczasowa linia orzecznicza NSA jest korzystna dla rodziców – warto bacznie przyjrzeć się opłacie za obiady dziecka oraz jej poszczególnym częściom składowym, do uiszczania której zobowiązuje dyrektor szkoły (zwłaszcza takiej, która korzysta z usług firmy cateringowej) i nie zgadzać się na ponoszenie innych opłat niż równowartość składników potrzebnych do przygotowania posiłku dla dziecka. W przypadku szkół, które same przygotowują posiłki dla uczniów – przepisy nie pozostawiają natomiast wątpliwości, że rodzice mogą zostać zobowiązani wyłącznie do pokrycia kosztów „wsadu do kotła”.
Obiady w szkole w roku szkolnym 2024/2025 – którym uczniom przysługuje bezpłatny posiłek?
W przypadku uczniów z rodzin znajdujących się w trudnej sytuacji finansowej – bezpłatny, gorący posiłek przygotowany w stołówce szkolnej (lub dostarczony przez firmę cateringową), zapewniany jest w ramach programu rządowego finansowanego ze środków z budżetu państwa – „Posiłek w szkole i w domu” na lata 2024-2028.
W ramach powyższego programu, prawo do:
bezpłatnego gorącego posiłku,
świadczenia pieniężnego na zakup posiłku lub żywności (np. w dni wolne od nauki) albo
świadczenia rzeczowego w postaci produktów żywnościowych,
przysługuje:
dzieciom do czasu podjęcia nauki w szkole podstawowej oraz
uczniom do czasu ukończenia szkoły ponadpodstawowej,
pochodzącym z rodzin, w których dochód na osobę nie przekracza 1200 zł (a od 1 stycznia 2025 r. – 1646 zł), czyli 200% kryterium dochodowego uprawniającego do świadczeń z pomocy społecznej. Rada gminy, w drodze uchwały, może podwyższyć kryterium dochodowe kwalifikujące do objęcia pomocą w ramach programu i tak też czyni wiele gmin – np. w Krakowie dzieci, których dochód na osobę w rodzinie jest wyższy niż 1200 zł, a nie przekracza 1500 zł (tj. 250% kryterium dochodowego) – mogą zostać objęte pomocą w formie posiłku pod warunkiem zwrotu 50% kosztów świadczenia.
W sprawie szczegółowych informacji na temat kryteriów dochodowych kwalifikujących do otrzymania dofinansowania oraz zasad wnioskowania o jego udzielenie, należy zwrócić się do Miejskiego Ośrodka Pomocy Społecznej, właściwego ze względu na swoje miejsce zamieszkania. Po przeprowadzeniu wywiadu środowiskowego, MOPS wydaje decyzję administracyjną o przyznaniu posiłku lub ewentualnie – świadczenia pieniężnego na jego zakup.
Zapisy programu przewidują ponadto, że w szczególnie uzasadnionych przypadkach, gdy uczeń albo dziecko nie spełnia wymagań, o których mowa powyżej (tj. dochód w rodzinie przekracza próg dochodowy), a dziecko wyraża chęć zjedzenia posiłku –dyrektor szkoły lub odpowiednio – przedszkola zobowiązany jest poinformować o potrzebie udzielenia pomocy ośrodek pomocy społecznej (lub centrum usług społecznych), właściwy ze względu na miejsce zamieszkania dziecka. Posiłki dla dzieci i uczniów wskazanych przez dyrektora szkoły lub przedszkola, finansowane są bez wydawania decyzji administracyjnej i ustalania sytuacji rodziny w drodze rodzinnego wywiadu środowiskowego – jest to zatem procedura mocno uproszczona, w ramach której pomoc ma charakter doraźny i powinna być udzielana bez zbędnej zwłoki.
Poza pomocą w ramach ww. programu, przepisy ustawy – prawo oświatowe, przewidują jeszcze jeden sposób na zwolnienie ucznia z opłat za szkolne posiłki. W przypadku szczególnie trudnej sytuacji materialnej rodziny, jak również w szczególnie uzasadnionych przypadkach losowych – organ prowadzący szkołę lub jej dyrektor (bez udziału pomocy społecznej) – może samodzielnie zwolnić rodziców lub pełnoletniego ucznia z całości albo części opłat za posiłek.
1 Ustawa z dnia 22.11.2018 r. o zmianie ustawy – Prawo oświatowe, ustawy o systemie oświaty oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. z 2018 r., poz. 2245)
2 wyrok NSA z dnia 24.11.2010 r., sygn. akt I OSK 1554/10
3 Regionalna Izba Obrachunkową w Białymstoku, w imieniu Krajowej Rady Regionalnych Izb Obrachunkowych, „Informacja o wynikach kontroli przeznaczenia dochodów z tytułu opłat za wyżywienie pobranych od uczniów i przedszkolaków na podstawie art. 106 ust. 4 ustawy Prawo oświatowe”, maj 2022 r.
Podstawa prawna:
Ustawa z dnia 14.12.2016 r. – Prawo oświatowe (t.j. Dz.U. z 2024 r., poz. 737)
Uchwała nr 149 Rady Ministrów z dnia 23.08.2023 r. w sprawie ustanowienia wieloletniego rządowego programu „Posiłek w szkole i w domu” na lata 2024–2028 (M.P. z 2023 r., poz. 881)
Ustawa z dnia 12.03.2004 r. o pomocy społecznej (t.j. Dz.U. z 2024 r., poz. 1283)
Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 14.07.2021 r. w sprawie zweryfikowanych kryteriów dochodowych oraz kwot świadczeń pieniężnych z pomocy społecznej (Dz.U. z 2021 r., poz. 1296)
Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 12 lipca 2024 r. w sprawie zweryfikowanych kryteriów dochodowych oraz kwot świadczeń pieniężnych z pomocy społeczne (Dz.U. z 2024 r., poz. 1044)