Przepisy Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego przewidują trzy sposoby ustalenia ojcostwa:
1. Domniemanie ojcostwa, które występuje wówczas, gdy dziecko urodzi się w czasie trwania małżeństwa
2. Uznanie dziecka przez ojca
3. Ustalenie ojcostwa przez sąd
Domniemanie ojcostwa męża matki
Zgodnie z przepisami Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, jeżeli dziecko urodziło się w czasie trwania małżeństwa albo przed upływem trzystu dni od jego ustania lub unieważnienia, domniemywa się, że pochodzi ono od męża matki. Takie domniemanie opiera się na założeniu, że małżonkowie w czasie trwania małżeństwa, choćby w „ostatniej jego dobie”, obcowali ze sobą cieleśnie. Domniemania tego nie stosuje się, jeżeli dziecko urodziło się po upływie trzystu dni od orzeczenia separacji, jeśli zaś przed upływem tych 300 dni matka ponownie wyszła za mąż, przyjmuje się, że ojcem dziecka jest drugi mąż.
U kobiety prawidłowy czas trwania ciąży wynosi średnio 280. Czas ciąży oblicza się od pierwszego dnia ostatniego krwawienia miesiączkowego. W związku z tym przyjmuje się długość trwania ciąży na 280 dni (10 miesięcy księżycowych). Niemniej jednak domniemanie prawne - w interesie dziecka - obejmuje okres dłuższy wynoszący 300 dni. W ciągu 266 dni, licząc od momentu, gdy jajo zostanie zapłodnione, powinien zakończyć się rozwój płodu, który staje się zdolny do samodzielnego życia poza łonem matki.
Chwilą urodzenia się dziecka nie jest moment rozpoczęcia porodu, który może trwać nawet kilka dni, lecz chwila urodzenia. Urodzenie, od którego rozpoczyna się zdolność prawna człowieka, następuje na skutek naturalnego lub sztucznego odłączenia dziecka od ciała matki; nie jest konieczne przerwanie (przecięcie) pępowiny. Poród, który kończy ciążę przenoszoną, określa się jako poród opóźniony. Rzeczywiste ciąże przenoszone zdarzają się rzadko, zazwyczaj chodzi o błąd w obliczeniu daty porodu.
Mąż matki musi wykazać, że nie jest ojcem
Powyższe domniemania prawne, mogą zostać obalone na skutek wniesienia powództwa o zaprzeczenie ojcostwa czyli przez wykazanie, że mąż matki nie jest ojcem dziecka.
Ojciec dziecka może wytoczyć powództwo o zaprzeczenie ojcostwa w ciągu sześciu miesięcy od dnia, w którym dowiedział się o urodzeniu dziecka przez żonę, nie później jednak niż do osiągnięcia przez dziecko pełnoletniości.
Z kolei matce dziecka przysługuje takie uprawnienie w ciągu 6 miesięcy od urodzenia dziecka, a samemu dziecku w ciągu 3 lat od uzyskania pełnoletności. Zaprzeczenie ojcostwa nie jest dopuszczalne po śmierci dziecka i jeżeli dziecko zostało poczęte w następstwie zabiegu medycznego, na który mąż matki wyraził zgodę, czyli w drodze zapłodnienia in vitro.
Gdy mężczyzna uzna swoje ojcostwo
Instytucja uznania będzie miała przede wszystkim miejsce, gdy kobieta i mężczyzna żyją z sobą w konkubinacie.
Uznanie ojcostwa następuje, gdy mężczyzna, od którego dziecko pochodzi, oświadczy przed kierownikiem urzędu stanu cywilnego, że jest ojcem dziecka, a matka dziecka potwierdzi jednocześnie albo w ciągu trzech miesięcy od dnia oświadczenia mężczyzny, że ojcem dziecka jest ten mężczyzna.
Uznanie ojcostwa nie może nastąpić, jeżeli toczy się sprawa o ustalenie ojcostwa.
Prawo dopuszcza możliwość uznania dziecka poczętego, ale jeszcze nienarodzonego, uznanie ojcostwa nie może jednak nastąpić po osiągnięciu przez dziecko pełnoletności.
Jeżeli dziecko zmarło przed osiągnięciem pełnoletności, uznanie ojcostwa może nastąpić w ciągu sześciu miesięcy od dnia, w którym mężczyzna składający oświadczenie o uznaniu dowiedział się o śmierci dziecka, nie później jednak niż do dnia, w którym dziecko osiągnęłoby pełnoletność.
Oświadczenie konieczne do uznania ojcostwa może złożyć osoba, która ukończyła szesnaście lat i nie istnieją podstawy do jej całkowitego ubezwłasnowolnienia. Jeżeli osoba taka nie ma pełnej zdolności do czynności prawnych, może złożyć oświadczenie konieczne do uznania ojcostwa tylko przed sądem opiekuńczym.
Zobacz: Zaprzeczenie ojcostwa - kiedy możliwe?
Uznanie można uznać za bezskuteczne
Mężczyzna, który uznał ojcostwo, może wytoczyć powództwo o ustalenie bezskuteczności uznania w terminie sześciu miesięcy od dnia, w którym dowiedział się, że dziecko od niego nie pochodzi.
W razie uznania ojcostwa przed urodzeniem się dziecka już poczętego bieg tego terminu nie może rozpocząć się przed urodzeniem się dziecka. Zasady o ustaleniu bezskuteczności uznania ojcostwa stosuje się odpowiednio także do matki dziecka, która potwierdziła ojcostwo.
Po osiągnięciu przez dziecko pełnoletności powództwo o ustalenie bezskuteczności uznania ojcostwa nie może być wytoczone ani przez matkę dziecka, ani przez mężczyznę, który uznał ojcostwo. Z kolei dziecko z żądaniem tym może wystąpić po dojściu do pełnoletności, nie później jednak niż w ciągu trzech lat od jej osiągnięcia.
Jak wyżej wspomniano, uznanie ojcostwa może być dokonane przed kierownikiem urzędu stanu cywilnego przed sądem opiekuńczym, za granicą przed polskim konsulem lub osoba wyznaczona do wykonywania funkcji konsula, jeżeli uznanie dotyczy dziecka, którego oboje rodzice albo jedno z nich są obywatelami polskimi.
W razie niebezpieczeństwa grożącego bezpośrednio życiu matki dziecka lub mężczyzny, od którego dziecko pochodzi, oświadczenie konieczne do uznania ojcostwa może zostać zaprotokołowane przez notariusza albo złożone do protokołu wobec wójta (burmistrza, prezydenta miasta), starosty, marszałka województwa, sekretarza powiatu albo gminy.
Dziecko pozamałżeńskie – ustalenie ojcostwa przez sąd
Sądowe ustalenie ojcostwa pozamałżeńskiego następuje na mocy orzeczenia sądu. Założeniem tego sposobu ustalenia pochodzenia dziecka jest sytuacja, w której nie nastąpiło ustalenie pochodzenia dziecka w inny sposób.
Powództwo o ustalenie ojcostwa nie podlega żadnym ograniczeniom w czasie, gdy chodzi zarówno o matkę, jak i dziecko. Jednakże ani matka ani ojciec nie mogą wystąpić z takim żądaniem ani po śmierci dziecka ani po jego dojściu do pełnoletności.
W razie śmierci dziecka, które było powodem w sprawie o ustalenie ojcostwa, ustalenia mogą dochodzić jego zstępni.
Ustalenie ojcostwa pozamałżeńskiego nie może nastąpić incydentalnie w żadnej innej sprawie i dotyczy to zarówno postępowania o alimenty, jak i postępowania w sprawie karnej. Domniemywa się, że ojcem dziecka jest ten, kto obcował z matką dziecka nie dawniej niż w trzechsetnym, a nie później niż w sto osiemdziesiątym pierwszym dniu przed urodzeniem się dziecka. Natomiast okoliczność, że matka w tym okresie obcowała także z innym mężczyzną, może być podstawą do obalenia domniemania tylko wtedy, gdy z okoliczności wynika, że ojcostwo innego mężczyzny jest bardziej prawdopodobne.
Zobacz serwis: Ustalenie ojcostwa
Prokurator pomoże ustalić ojcostwo
Na zakończenie należy wspomnieć, jakie uprawnienia przysługują odnośnie ustalenia ojcostwa prokuratorowi.
Jeżeli wymaga tego dobro dziecka lub ochrona interesu społecznego, prokurator może wytoczyć powództwo o ustalenie lub zaprzeczenie ojcostwa oraz o ustalenie bezskuteczności uznania ojcostwa Ma to miejsce wtedy gdy np. ojciec, matka czy dziecko nie wystąpią z odpowiednim powództwem, w przewidzianym prawem terminie, a na podstawie okoliczności sprawy można wnioskować, że dany mężczyzna nie może być ojcem dziecka. Wytoczenie powództwa o zaprzeczenie ojcostwa oraz o ustalenie bezskuteczności uznania ojcostwa nie jest jednak dopuszczalne po śmierci dziecka. Jeżeli zaś uznanie ojcostwa nastąpiło po śmierci dziecka, prokurator może wytoczyć powództwo tylko o ustalenie bezskuteczności uznania.