Czym są alimenty?
Pojęcie „alimenty” pochodzi od łacińskiego słowa alimentum oznaczającego pożywienie, żywność, pokarm, środki do życia (łącznie z mieszkaniem i utrzymaniem). Początkowo odnosiło się ono do utrzymywania kogoś przez żywienie, z czasem jednak pojęciu temu nadano szersze znaczenie dotyczące dostarczania różnych środków utrzymania, a w odniesieniu do małoletnich dzieci także wychowania. Inaczej ujmując, alimenty to świadczenia, które stanowią realizację obowiązku alimentacyjnego.
Podstawa prawna zasądzania alimentów od rodziców na rzecz dziecka
Podstawę prawną zasądzania alimentów od rodziców na rzecz dziecka stanowi art. 133 § 1 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego (dalej KRO). Przepis ten stanowi, że:
Rodzice obowiązani są do świadczeń alimentacyjnych względem dziecka, które nie jest jeszcze w stanie utrzymać się samodzielnie, chyba że dochody z majątku dziecka wystarczają na pokrycie kosztów jego utrzymania i wychowania.
Ważne!
Obowiązek alimentacyjny obciąża rodziców dziecka niezależnie od tego, czy rodzicom tym przysługuje władza rodzicielska. Pozbawienie rodzica władzy rodzicielskiej NIE zwalnia go z obowiązku przekazywania dziecku alimentów.
Ustalanie, czy dziecko może utrzymać się samodzielnie, oznacza ocenę jego możliwości zarobkowych oraz majątkowych i ocenę, czy ich wykorzystanie pozwala na osiągnięcie dochodu wystarczającego na zaspokojenie jego potrzeb życiowych (np. w zakresie wyżywienia, odzieży, edukacji i rozrywki).
Poziom usprawiedliwionych potrzeb dziecka zależy od wieku małoletniego, jego stanu zdrowia i zainteresowań. Wynika z tego, że wysokość zasądzonych alimentów ma charakter indywidualny. Z perspektywy małoletniego dziecka usprawiedliwione są wszystkie potrzeby, których zaspokojenie pozwoli dziecku osiągnąć poziom równej stopy życiowej z rodzicami, co oznacza, że rodzice powinni zapewnić dziecku warunki materialne odpowiadające tym, w których sami żyją.
Wysokość alimentów na rzecz dziecka powinna być ustalona w stosunku do obecnych potrzeb dziecka, nie mogą być uwzględnione potrzeby przewidywane dopiero w przyszłości. W razie późniejszego wzrostu potrzeb dziecka, alimenty mogą zostać podwyższone (zob. art. 138 KRO).
Zdolność samodzielnego utrzymania się z reguły oznacza podjęcie przez dziecko odpowiedniej dla niego pracy zarobkowej i uzyskiwanie z niej dochodów.
Nie można też wykluczyć sytuacji, w której dziecko uzyska zdolność samodzielnego utrzymania się na skutek nabycia majątku, np. w drodze dziedziczenia. Jeżeli środki pochodzące z tego majątku pozwalają na zaspokajanie usprawiedliwionych potrzeb dziecka, to brak uzasadnienia dla kontynuowania obowiązku alimentacyjnego rodziców. Inaczej mówiąc, jeżeli dziecko uzyskuje własne dochody ze swojego majątku i wystarczają one na pokrycie kosztów jego utrzymania i wychowania, rodzice są zwolnieni z obowiązku świadczeń alimentacyjnych na rzecz dziecka.
Ważne!
Obowiązek alimentacyjny względem dziecka NIE ustaje automatycznie z chwilą osiągnięcia przez niego pełnoletności.
Alimenty – w jakiej formie?
Alimenty mogą przybrać postać zapłaty oznaczonej sumy pieniężnej. Dopuszczalne jest także określenie obowiązku alimentacyjnego przez zasądzenie stosownej kwoty w walucie obcej.
Poza możliwością kwotowego określenia wysokości alimentów, można je także określić w postaci procentu (ułamka) dochodów uzyskiwanych przez zobowiązanego rodzica. Taki procentowy wymiar obowiązku alimentacyjnego dopuszcza się w przypadkach, w których uprawniony (dziecko) i zobowiązany (rodzic) korzystają z podobnej stopy życiowej, a ponadto, gdy wynagrodzenie za pracę albo inne świadczenie o zbliżonej funkcji, jest w zasadzie jedynym źródłem dochodów zobowiązanego rodzica.
Możliwa jest również alimentacja in natura poprzez dostarczanie żywności, odzieży i innych niezbędnych do utrzymania środków. Alimentacja może też polegać na podejmowaniu przez osobę zobowiązaną (rodzica) osobistych starań względem osoby uprawnionej (dziecka), takich jak np.:
- pielęgnacja w chorobie,
- przygotowywanie posiłków,
- odprowadzanie na zajęcia szkolne,
- pomoc w nauce,
- dbanie o czystość,
- wspólne zabawy,
- codzienna troska i
- wychowanie – co polega na zapewnieniu odpowiedniego kształcenia, rozwoju i rozrywek.
Prawidłowy przebieg procesu wychowawczego, polegającego na oddziaływaniu na osobowość dziecka uzależniony jest zarówno od zapewnienia środków utrzymania, jak i od osobistego starania o wychowanie dziecka. Stąd też ustawodawca uznał, że obowiązek alimentacyjny może polegać także na osobistych staraniach o utrzymanie i wychowanie dziecka.
Podstawę prawną w powyższym zakresie stanowi art. 135 § 2 KRO, zgodnie z którym:
Wykonanie obowiązku alimentacyjnego względem dziecka, które nie jest jeszcze w stanie utrzymać się samodzielnie może polegać w całości lub w części na osobistych staraniach o utrzymanie lub o wychowanie uprawnionego; w takim wypadku świadczenie alimentacyjne pozostałych zobowiązanych polega na pokrywaniu w całości lub w części kosztów utrzymania lub wychowania uprawnionego.
Wybór formy alimentów powinien odpowiadać celowi, któremu służy obowiązek alimentacyjny i uwzględniać okoliczności każdego przypadku.
Właściwe określenie formy świadczeń alimentacyjnych jest istotne z punktu widzenia obu stron. Ma stanowić efektywny środek zaspokajający potrzeby uprawnionego dziecka, a tym samym realizować zasadę ochrony jego dobra i jednocześnie nie być zbyt dotkliwy dla zobowiązanego rodzica.
Zgodnie ze stanowiskiem zawartym w wyroku Naczelnego Sądu Administracyjnego z 4 grudnia 2018 r., sygn. I OSK 251/17, art. 135 § 2 KRO stwarza jedynie możliwość dla osoby zobowiązanej (rodzica) do alimentów, aby wykonała swój obowiązek alimentacyjny poprzez osobiste starania (czy to w całości, czy w części). Nie oznacza to jednak, że ta forma realizacji obowiązku alimentacyjnego ma zawsze pierwszeństwo przed obowiązkiem pokrywania kosztów utrzymania i wychowania uprawnionego (dziecka).
W wyroku zasądzającym alimenty najczęściej jednak jednego z rodziców zobowiązuje się do łożenia na rzecz dziecka określonej kwoty pieniężnej, a drugiego do zaspokajania pozostałych potrzeb małoletniego w części lub w całości poprzez osobiste starania.
Przykład:
Jeżeli sąd oceni, że całkowite koszty utrzymania dziecka wynoszą 1 500 zł, a dziecko mieszka z matką, która podejmuje osobiste starania o jego wychowanie, może zasądzić od ojca na rzecz dziecka kwotę 1 000 zł, przyjmując, że matka realizować będzie swój obowiązek w części przez osobiste starania, a w części przez pokrywanie pozostałych kosztów utrzymania małoletniego. Może również zdarzyć się tak, że ojciec zostanie zobowiązany do pokrywania kosztów utrzymania dziecka w całości, w kwocie 1.500 zł, a matka do realizowania swojego obowiązku w całości przez osobiste starania. Proporcje te mogą ulec zmianie, w sytuacji uregulowania szerokich kontaktów ojca z małoletnim. Wówczas bowiem, ponosi on nie tylko koszty spotkań z dzieckiem, ale czyni osobiste starania o jego wychowanie.
Brak sprawowania osobistej pieczy nad dzieckiem wpływa zatem na zakres obowiązku alimentacyjnego rodzica w tym sensie, że będzie on zobowiązany do świadczeń alimentacyjnych w wyższej wysokości, niż rodzic, który sprawuje pieczę nad dzieckiem i swój obowiązek alimentacyjny wykonuje w części lub w całości poprzez osobiste starania o utrzymanie i wychowanie dziecka.
Osobiste starania posiadają bowiem oprócz niewymiernej wartości moralnej i uczuciowej, określoną wartość materialną, którą daje się niejako przeliczyć na „formę” pieniężną.
Ocena, czy osobiste starania względem dziecka wyczerpują obowiązek alimentacyjny zobowiązanego w całości, czy tylko częściowo, zależy przede wszystkim od wieku dziecka. Jeżeli kilkuletnie dziecko wymaga stałej pieczy oraz osobistych starań rodzica, który wskutek tego nie może wykonywać pracy zarobkowej lub może ją wykonywać w ograniczonym zakresie, to najczęściej cały ciężar dostarczania środków materialnych na utrzymanie dziecka poniesie drugi rodzic.
A co w sytuacji, gdy w wyroku rozwodowym sąd powierzył wykonywanie władzy rodzicielskiej nad jednym dzieckiem matce, a nad drugim ojcu?
W wyroku rozwodowym sąd ma obowiązek unormować kwestię alimentacji w stosunku do każdego dziecka z osobna. Jeżeli zatem sąd powierzył wykonywanie władzy rodzicielskiej nad jednym dzieckiem matce, a nad drugim ojcu, to również w takim wypadku orzeka się z osobna dla każdego dziecka i z osobna od każdego z rodziców, o tym w jakiej wysokości rodzice są zobowiązani do ponoszenia kosztów utrzymania i wychowania dzieci.
- Nie można wykluczyć sytuacji, że jeden rodzic ponosić będzie całkowite koszty utrzymania jednego dziecka, a ponadto przyczyniać się w określonej kwocie do ponoszenia kosztów utrzymania drugiego.
- Jeżeli okaże się, że jeden z rodziców w ogóle nie jest w stanie spełnić ciążącego na nim obowiązku alimentacyjnego, ciężar zaspokajania usprawiedliwionych potrzeb dziecka spoczywa na drugim rodzicu.
- Gdy jeden z rodziców nie żyje, obowiązek przechodzi w całości na drugiego rodzica.
Uwagi praktyczne
- Określenie wysokości świadczeń alimentacyjnych, uwarunkowanych kosztami utrzymania uprawnionego dziecka (wyżywienie, mieszkanie, odzież, leczenie) i wychowania (pielęgnacja, opieka, dbałość o fizyczny i intelektualny rozwój) jest domeną ustaleń na podstawie dowodów z uwzględnieniem zasad doświadczenia życiowego. Oznacza to, że korzystanie z wiedzy specjalistycznej (biegłych) w tym względzie jest na ogół zbędne.
- Na zakres świadczeń alimentacyjnych NIE wpływa m.in. świadczenie wychowawcze, o którym mowa w ustawie z 11 lutego 2016 r. o pomocy państwa w wychowywaniu dzieci (tzw. 500 plus). Oznacza to, że sąd nie bierze pod uwagę tego, który z rodziców otrzymuje to świadczenie.
dr Daniela Wybrańczyk
***
Konkurs Kancelaria Przyjazna Dziecku
Zapraszamy środowisko adwokatów i radców prawnych do włączenia się w akcję propagowania i stosowania zasad, mających na celu zminimalizowanie negatywnych emocji, jakie towarzyszą dziecku podczas procedur prawnych związanych z rozstaniem rodziców. Konkurs organizowany jest przez Komitet Ochrony Praw Dziecka w ramach projektu „Standardy pomocy dziecku w sytuacji rozstania rodziców”. Patronat nad konkursem objął portal Infor.pl.