Rodzice zobowiązani są do świadczeń alimentacyjnych względem dzieci do momentu kiedy te mogą utrzymać się samodzielnie, chyba że dochody z majątku dziecka wystarczają na pokrycie kosztów jego utrzymania i wychowania. Poza tym, uprawniony do świadczeń alimentacyjnych jest tylko ten, kto znajduje się w niedostatku. Obowiązek dostarczania środków utrzymania, a w miarę potrzeby środków wychowania obciąża krewnych w linii prostej. Do świadczeń alimentacyjnych może być zobowiązane też rodzeństwo. Od obowiązku takiego w stosunku do rodzeństwa, zobowiązany może się uchylić tylko jeżeli jest on połączony z nadmiernym uszczerbkiem dla niego lub jego najbliższej rodziny. Obowiązek alimentacyjny obciąża zstępnych przed wstępnymi a wstępnych przed rodzeństwem, oznacza to, iż w pierwszej kolejności dla osoby będącej w niedostatku obowiązek alimentacyjny obciąża jej dzieci, później rodziców, a dopiero na końcu rodzeństwo. Krewnych w tym samym stopniu obciąża obowiązek alimentacyjny w częściach odpowiadających ich możliwościom zarobkowym i majątkowym.
Obowiązek alimentacyjny w warunkach przysposobienia
Zgodnie z przepisami, jeżeli skutki przysposobienia polegają wyłącznie na powstaniu stosunku między przysposabiającym a przysposobionym, obowiązek alimentacyjny względem przysposobionego obciąża przysposabiającego przed wstępnymi i rodzeństwem przysposobionego. W takim przypadku obowiązek alimentacyjny względem wstępnych i rodzeństwa obciąża przysposobionego dopiero w ostatniej kolejności.
W okolicznościach gdy jeden z małżonków przysposobił dziecko drugiego małżonka, przysposobienie nie ma wpływu na obowiązek alimentacyjny, między przysposobionym, a tym drugim małżonkiem i jego krewnymi.
Kodeks rodzinny i opiekuńczy przewiduje, iż obowiązek alimentacyjny zobowiązanego w dalszej kolejności powstaje dopiero wtedy, gdy nie ma osoby zobowiązanej w bliższej kolejności, albo gdy osoba taka nie jest w stanie uczynić zadość swojemu obowiązkowi, lub gdy uzyskanie od niej na czas potrzebnych uprawnionemu środków utrzymania jest niemożliwe lub połączone z nadmiernymi trudnościami.
Zobacz: Nierówne udziały w majątku wspólnym małżonków
Stosunki między rodzicami a dziećmi
Dziecko musi mieć zapewnione przyzwoite warunki egzystencji. Zgodnie z wyrokiem Sądu Najwyższego: obowiązek alimentacyjny doznaje ograniczenia w zasadzie, w myśl której uprawnionym do świadczeń alimentacyjnych jest tylko ten, kto znajduje się w niedostatku. Ograniczenie to nie dotyczy jednak uprawnień alimentacyjnych dzieci względem rodziców do czasu uzyskania przez nie samodzielności oraz małżonków między sobą w czasie trwania małżeństwa. Ponadto zgodnie z utrwaloną w orzecznictwie zasadą małoletnie dzieci mają prawo do równej stopy życiowej z rodzicami. Konsekwencją tej zasady jest to, że rodzice w żadnym razie nie mogą uchylić się od obowiązku alimentacyjnego względem dziecka, które nie może utrzymać się samodzielnie, tylko na tej podstawie, że wykonywanie obowiązku alimentacyjnego stanowiłoby dla nich nadmierny ciężar. Rodzice muszą więc podzielić się z dzieckiem nawet najmniejszymi dochodami. Oznacza to, że do powstania obowiązku alimentacyjnego rodziców, wystarczy, że dziecko nie może utrzymać się samodzielnie. Zakres świadczeń alimentacyjnych należnych dziecku od rodziców z tytułu obowiązku alimentacyjnego obejmuje także wydatki o charakterze naukowym i oświatowo-wychowawczym, a więc między innymi środki na uzyskanie wykształcenia średniego i studiów wyższych. Rodzice powinni zapewnić dziecku warunki materialne odpowiadające tym, w jakich żyją sami. Nie dotyczy to jednak potrzeb będących przejawem zbytku.
Zobacz: Odmowa orzeczenia rozwodu z uwagi na dobro dziecka
Zakres czasowy obowiązku alimentacyjnego wobec dziecka
Obowiązek taki powstaje już w zasadzie od momentu urodzenia dziecka i nie jest ograniczony wiekowo. Obowiązek ten dotyczy rodziców a więc obejmuje również dzieci pozamałżeńskie. Stopień zaspokojenia potrzeb dziecka zależy od jego wieku, potrzeb, zainteresowań, konieczności zapewnienia właściwej edukacji. Dlatego mimo, iż dzieci co do zasady mają prawo do równej stopy życiowej z rodzicami nie oznacza to mechanicznego podziału osiąganych zarobków na równe części. Przy ocenie, które z potrzeb uprawnionego powinny być uznane na potrzeby usprawiedliwione, należy z jednej strony brać pod uwagę możliwości zobowiązanego, z drugiej zaś zakres i rodzaj potrzeb. Będzie to mieć wpływ na rozstrzygnięcie, w jakiej mierze możliwości zarobkowe i majątkowe zobowiązanego będą wzięte pod uwagę przy oznaczaniu zakresu obowiązku alimentacyjnego. Każde dziecko musi mieć zapewnione podstawowe warunki egzystencji w postaci wyżywienia zapewniającego jego prawidłowy rozwój fizyczny, stosowną do wieku odzież, środki na ochronę zdrowia, kształcenie podstawowe i zawodowe oraz na ochronę jego osoby i majątku. Wyjście poza wymienione potrzeby zależy już tylko od osobistych cech dziecka oraz od zamożności i przyjętego przez zobowiązanego modelu konsumpcji.
Wykonanie obowiązku alimentacyjnego względem dziecka, które nie jest w stanie samodzielnie utrzymać się samodzielnie może polegać w całości lub części na osobistym staraniu o jego utrzymanie i wychowania. Ocena czy osobiste starania wyczerpują w całości czy tylko w części obowiązek alimentacyjny względem dziecka będzie zależeć zwłaszcza od wieku i jego samodzielności a także stanu zdrowia. Można będzie z pewnością stwierdzić że rodzic który opiekuje się niemowlęciem lub dzieckiem niepełnosprawnym i przez to nie może podjąć pracy zarobkowej w całości wypełnia swój obowiązek alimentacyjny. W tym przypadku dostarczenie środków utrzymania winno spoczywać na drugim z rodziców.
Zobacz: Alimenty dla byłego małżonka
Realizacja obowiązku alimentacyjnego
Zgodnie z przepisami, wykonanie obowiązku alimentacyjnego względem małoletniego dziecka, które nie może się samodzielnie utrzymać, może polegać w całości lub w części na osobistych staraniach o jego utrzymanie i wychowanie.
Oznaczać to może, iż dopuszczalna jest każda postać świadczeń alimentacyjnych. Przy określeniu postaci tych świadczeń istotne jest to, aby stanowiły one dla uprawnionego efektywny środek pokrywania jego potrzeb w sferze utrzymania i wychowania w stosunku do małoletniego. Ważne jest aby zabezpieczały jego interesy, a jednocześnie nie były szczególnie dotkliwe dla zobowiązanego. Oznacza to, że środki utrzymania mogą być dostarczane zarówno w postaci świadczeń pieniężnych jak i w naturze. Świadczenia alimentacyjne wobec dziecka obejmują również realizację jego chęci dalszej edukacji. Jeżeli dotychczasowe kwalifikacje dziecka nie zapewniają mu odpowiedniego poziomu życia, więc zamierza ono podnieść te kwalifikacje podejmując np. studia wyższe, okoliczność, że przed podjęciem studiów dziecko już pracowało i pobierało wynagrodzenie za pracę, nie zwalnia rodziców od alimentacji na tej podstawie, że dziecko jest już w stanie utrzymać się samodzielnie. Zasada ta nie odnosi się tylko do stosunków alimentacyjnych między dzieckiem a rodzicami ale także do sytuacji kiedy zobowiązanym są osoby w dalszej kolejności np. dziadkowie.
Zobacz: Darowizna od osoby najbliższej
Kiedy rodzice są zwolnieni z obowiązku alimentacyjnego
Rodzice są zwolnieniu z obowiązku alimentacyjnego względem dziecka zwłaszcza wtedy jeśli dochód z osobistego majątku dziecka wystarcza na pokrycie kosztów jego utrzymania i wychowania.
Ma to miejsce ma przykład jeśli dziecko dostaje po dziadkach spadek w którego skład wchodzi dobrze prosperujące przedsiębiorstwo. Obowiązek rodziców gaśnie również wtedy gdy można zaspokoić jego potrzeby z innych źródeł np. ze stypendium, z jego dochodów z pracy z renty rodzinnej.
Obowiązek alimentacyjny wobec dziecka, nie jest ograniczony przez żaden sztywny termin, a w szczególności – przez termin dojścia przez alimentowanego do pełnoletności. Nie jest także związany ze stopniem wykształcenia w tym sensie, że nie ustaje z chwilą osiągnięcia przez alimentowanego określonego stopnia podstawowego lub średniego wykształcenia. Obowiązek ten trwa do momentu kiedy dziecko może utrzymać się samodzielnie. Możliwe jest, iż dziecko osiągnie możliwość samodzielnego utrzymania nawet przed osiągnięciem pełnoletności. Z drugiej strony nawet zawarcie przez dziecko małżeństwa nie musi skutkować wygaśnięciem obowiązku alimentacyjnego rodziców względem niego. Może ono bowiem nadal mieć trudności w zapewnieniu sobie utrzymania.
Dziecko, które studiuje, ma wobec rodziców roszczenie alimentacyjne do czasu ukończenia studiów.
Zgodnie z orzecznictwem Sądu Najwyższego, rodzice nie są obowiązani dostarczać środków utrzymania dziecku, które będąc już przygotowane należycie do wykonywania przez nie odpowiedniego dla niego zawodu, podejmuje dla podniesienia swoich kwalifikacji dalsze kształcenie się, ale w studiach się zaniedbuje, nie robi należytych postępów, nie otrzymuje stosownych zaliczeń, nie zdaje w terminie przepisanych egzaminów. Chodzi tu zwłaszcza o sytuację jeśli z własnej winy powtarza lata studiów i wskutek tego nie kończy studiów w przewidzianym programem okresie.
Podsumowując, obowiązek rodziców dostarczania środków utrzymania i wychowania trwa dopóty, dopóki dziecko nie zdobędzie, stosownie do swoich uzdolnień i predyspozycji, kwalifikacji zawodowych, czyli do chwili usamodzielnienia się, i to niezależnie od osiągniętego wieku.
Obowiązek alimentacyjny rodziców nie ustaje w ogóle, jeżeli dziecko na skutek kalectwa wrodzonego lub nabytego albo w związku z niedorozwojem umysłowym nie będzie w stanie samodzielnie zdobywać środków utrzymania.
Przed osiągnięciem przez dziecko pełnoletności, obowiązek alimentacyjny rodziców może ustać wcześniej tylko w przypadku, gdy dziecko uzyska zawód, czy też podejmie zatrudnienie w czasie pobierania nauki, a osiągane zarobki pozwolą mu na zaspokojenie jego potrzeb. Jednak sytuację gdy zdrowy i wykształcony człowiek żyje na koszt rodziców z własnej woli, nie podejmując starań o podjęcie takiego zajęcia, które przyniosłoby mu zyski, można uznać za niezgodną z zasadami współżycia społecznego. W tej sytuacji obowiązek alimentacyjny jest wyraźnie wątpliwy. Jednak w okolicznościach gdy obowiązek rodziców wygasł w związku z tym, że dziecko mogło się już samo utrzymać, ale ponownie popada w niedostatek, obowiązek taki może powstać ponownie..