Nękanie w miejscu pracy może przybierać wiele form. Na szczęście zwykle objawia się z pozoru niegroźnymi, choć męczącymi zachowaniami, takimi jak gadulstwo, nieustanne prośby o pomoc, obarczanie innych własnymi problemami, nadmierne spoufalanie się. Może jednak przybierać formy znacznie bardziej nieprzyjemne, które objawiają się szykanami, pomawianiem, obrażaniem, plotkowaniem, docinkami, zachowaniami o podtekście seksualnym, wywoływaniem konfliktów między ofiarą a otoczeniem.
Nękanie wiąże się z naruszaniem warunków pracy (ciągła krytyka pracy, zadania wyższe lub niższe od kompetencji), odmową komunikacji oraz izolacją (wyłączenie ze spotkań, ignorowanie, niezauważanie), niszczeniem godności (pogarda, kpina), przemocą werbalną, fizyczną i seksualną.
Nękanie ma zwykle postać wyrafinowaną, która niszczy pracownika, ale jest trudna do zauważenia przez otoczenie, a co gorsze - do udowodnienia. Ten rodzaj gnębienia ludzi w pracy określa się mianem mobbingu. Oto kilka definicji tego zjawiska:
• „Nadużycia, przejawiające się w formie słów, aktów, gestów czy pism, godzących w osobowość, integralność fizyczną i psychiczną osoby, stanowiąc groźbę dla jej zatrudnienia i wpływając na pogorszenie atmosfery w pracy” (M. F. Hirigoyen).
• „To wyjątkowo nieracjonalny sposób pozbywania się ludzi, a wiąże się z osobistymi problemami, które agresor odreagowuje w pracy” (T. Klonowicz).
• „To moralne nękanie, złośliwe docinki, to zamach na podstawowe prawa ludzkie, zawyżone wymagania, manipulowanie zachowaniami, szykany, konfliktowanie współpracowników, preparowanie kłamliwych dokumentów, pisanie anonimów, przeszkadzanie w wykonywaniu obowiązków zawodowych, a także plotki” (B. Grabowska).
Badania nad nękaniem psychicznym w miejscu pracy rozpoczęto w Szwecji, w związku z terrorem psychicznym stosowanym wobec niektórych pracowników w instytucjach gospodarczych i ze zmianami prawa pracowniczego. Wynika z nich, że molestowanie psychiczne pogarsza atmosferę pracy, obniża jej efektywność i wydajność. Przyczyny nękania wynikają głównie z zawiści, zazdrości, braku kompetentnych szefów, nieodpowiednich metod zarządzania.
Nękanie horyzontalne
Omawiając negatywne zachowania w miejscu pracy, zazwyczaj mówi się o relacji szef kontra podwładny. Sytuacji dręczenia wertykalnego (kiedy przełożony nęka pracownika) jest bardzo wiele, ale nie można pominąć równie częstego molestowania horyzontalnego, czyli pochodzącego od współpracowników. Przyczyn takich zachowań można upatrywać w rywalizacji pracowników w celu otrzymania stanowiska lub awansu.
Wyobraź sobie sytuację - otrzymujesz pracę na stanowisku asystentki zarządu. Otrzymujesz narzędzia pracy oraz informację, że koleżanka z biurka obok wdroży cię w obowiązki. Dni mijają, a ty nie otrzymujesz żadnych instrukcji. Pytasz, lecz ciągle słyszysz, że koleżanka nie ma czasu. Odczuwasz wrogą atmosferę, a próby rozmowy kończą się agresywnymi zachowaniami koleżanki.
I kolejna sytuacja - ty i kolega pracujecie na stanowiskach specjalistycznych. Zwolniło się stanowisko kierownicze i wiesz, że lepszego z was czeka awans. Nie chcesz, aby praca stanęła na przeszkodzie waszemu koleżeństwu, jednak stosunki między wami z dnia na dzień zaczynają się pogarszać. Czujesz, że rośnie brak zaufania. Mimo żartów i niezobowiązujących rozmów wiesz, że coś złego się dzieje. Wasze interesy wykluczają się. Celem kolegi staje się pokazanie - „jestem lepszy!” i wiesz, że dąży do osiągnięcia awansu za wszelką cenę. Nagle współpracownicy zaczynają dziwnie na ciebie patrzyć, dowiadujesz się, że na twój temat krążą dziwne plotki. Pracodawca częściej zauważa twoje błędy i pyta o sytuacje, które niekoniecznie miały miejsce. Wiara we własne możliwości zmniejsza się, a samoocena radykalnie spada. Co się dzieje? Czyżby twój kolega rozpoczął działania w celu wykluczenia cię z firmy? Co robić? Jak się bronić?
Gdzie po pomoc?
Poniżej kilka propozycji rozwiązania problemów.
Rozmowa - warto poszukać pomocy u osób trzecich, ponieważ potrafią one ocenić możliwości działania. Można się spotkać z psychoterapeutą czy adwokatem, bowiem takie osoby prawdopodobnie już wcześniej spotkały się z podobnymi zdarzeniami i będą wiedziały, jakie kroki należy podjąć. Ponadto, obecność osoby trzeciej to większe prawdopodobieństwo udowodnienia winy agresorowi w przypadku konieczności rozpraw sądowych (rola świadka). Psycholog lub psychiatra powinien wysłuchać, udzielić wskazówek jak należy postępować (robić zapiski, zbierać dowody) oraz doradzić, gdzie można się zgłosić w celu rozwiązania sytuacji. Może zalecić farmakologię lub w trudnych przypadkach - zwolnienie z pracy. Muszą być to jednak decyzje rozważne i przemyślane.
Stowarzyszenia i organizacje - jest coraz więcej organizacji, które zajmują się tymi problemami: Ogólnopolskie Stowarzyszenie Antymobbingowe, Krajowe Stowarzyszenie Antymobbingowe, Stowarzyszenie Antymobbingowe Barbary Grabowskiej (adresy w Internecie - porady telefoniczne, korespondencja, a także spotkania) oraz działające w wielu miastach Biura Porad Obywatelskich. Dobre miejsce, aby uzyskać poradę to specjaliści, którzy krok po kroku przedstawią plan działania. To także świadomość, że nie jesteś sama: www.mobbing.most.org.pl; www.mobbing.gd.pl; ww.zbpo.org.pl
Państwowa Inspekcja Pracy - w wielu firmach nie ma związków zawodowych ani osób, z którymi można porozmawiać o tym co dzieje się w biurze. Wówczas pomocą służy PIP, gdzie uzyskać można bezpłatne porady prawne (osobiście, telefonicznie lub e-mailowo), a także gdzie zgłosić wszelkie naruszenia warunków pracy - www.pip.gov.pl
Związki Zawodowe - te organizacje mają za zadanie bronić praw pracowniczych. Czasem jednak nie ma w nich świadomości istnienia mobbingu. Warto jednak spróbować.
HR Manager - duże organizacje, jak banki czy zakłady przemysłowe zatrudniają HR Managerów. Osoby te odpowiedzialne są za tworzenie systemów motywacyjnych pracowników, oceny pracownicze, badanie kultury organizacyjnej, a także rozwiązywanie problemów pracowniczych. Warto udać się do HR-owca, przedstawić swoją sytuację i wspólnie poszukać rozwiązania. Rodzi to jednak pewne niebezpieczeństwo - nie zawsze wiemy, na ile możemy zaufać osobie z firmy lub na ile jest ona związana z człowiekiem, na którego składamy skargę.
Lekarz - powinien zauważyć związek pogorszenia stanu zdrowia z sytuacją w miejscu pracy. Zwolnienie lekarskie wyciszy jednak problem przez krótki okres, lecz go nie rozwiąże. Istnieje też niebezpieczeństwo, że osoba dręczona uznana zostanie za chorą psychicznie, a proces szykanowania pogłębi się po jej powrocie do firmy.
Zapobieganie aktom agresji
Nie można całkowicie powstrzymać nękania w miejscu pracy, a jedynie próbować tym zjawiskom zapobiegać. Pierwszym krokiem jest natychmiastowe rozwiązanie problemu. Przełam lęk przed otwartym konfliktem - wyjaśnienie pozwoli na konstruktywne wnioski. Szanowanie innych jest możliwe, jeśli szanujesz siebie. Sama więc powinnaś powstrzymywać się przed plotkami i kłamstwem, i demaskować od razu wszelkie nieetyczne i naganne zachowania w grupie. Nie bądź zbyt otwarta i nie ujawniaj osobistych problemów czy planów zawodowych. Nie bądź zazdrosna, gniewna, agresywna. Twórz miłą atmosferę, która sprzyja pracy.
Sylwia Szykuła