Powszechne korzystanie podczas pracy z narzędzia, jakim jest komputer, powoduje, że ma ono wpływ zarówno na stanowisko pracy, jak i na zdrowie pracowników, dlatego pracodawca nie może dopuścić do pracy pracownika bez aktualnego orzeczenia lekarskiego stwierdzającego brak przeciwwskazań do pracy na tym stanowisku. Organizując stanowisko pracy należy pamiętać, że jest to przestrzeń pracy, wraz z wyposażeniem w środki i przedmioty pracy, obejmującym wyposażenie podstawowe (w tym monitor ekranowy, klawiaturę lub inne urządzenia wejściowe, jednostkę centralną lub stację dyskietek), wyposażenie dodatkowe (w tym drukarkę, skaner, mysz, trackball) oraz wyposażenie pomocnicze (w tym stół, krzesło, uchwyt na dokument, podnóżek). Stanowią o tym przepisy rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z 1 grudnia 1998 r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy na stanowiskach wyposażonych w monitory ekranowe (Dz.U. Nr 148, poz. 973). Również telepracownik, wykonujący pracę w domu w pełnym wymiarze czasu pracy, podlega reżimowi prawnemu tego rozporządzenia.
Rozporządzenie przewiduje wyjątki, do których nie mają zastosowania jego normy. I tak przepisom dotyczącym bezpieczeństwa i higieny pracy na stanowiskach wyposażonych w monitory ekranowe nie podlegają: kabiny kierowców oraz kabiny sterownicze maszyn i pojazdów, systemy komputerowe na pokładach środków transportu; systemy komputerowe przeznaczone głównie do użytku publicznego, systemy przenośne nieprzeznaczone do użytkowania na danym stanowisku pracy, kalkulatory, kasy rejestrujące i inne urządzenia z małymi ekranami do prezentacji danych lub wyników pomiarów, maszyny do pisania z wyświetlaczem ekranowym.
Stanowisko pracy
Pracodawca, projektując stanowisko pracy wyposażone w monitor ekranowy, powinien kierować się koniecznością zapewnienia pracownikowi dostatecznej przestrzeni pracy, pozwalającej na umieszczenie wszystkich elementów obsługiwanych ręcznie w zasięgu rąk. Usytuowanie stanowiska pracy w pomieszczeniu powinno zapewniać pracownikowi swobodny dostęp do tego stanowiska. Odległości między sąsiednimi monitorami nie może być mniejsza niż 0,6 m, a między pracownikiem i tyłem sąsiedniego monitora - co najmniej 0,8 m. Odległość oczu pracownika od ekranu monitora powinna wynosić 40-75 cm.
Wyposażenie stanowiska pracy oraz sposób rozmieszczenia elementów tego wyposażenia nie może powodować podczas pracy nadmiernego obciążenia wzroku pracownika. Dlatego istotne jest, aby poziom natężenia oświetlenia spełniał wymagania określone w Polskich Normach. Należy również ograniczyć olśnienie bezpośrednie od opraw, okien, przezroczystych lub półprzezroczystych ścian albo jasnych płaszczyzn pomieszczenia oraz olśnienie odbiciowe od ekranu monitora, w szczególności przez stosowanie odpowiednich opraw oświetleniowych, instalowanie żaluzji lub zasłon w oknach.
Wyposażenie podstawowe
Monitorem ekranowym jest urządzenie do wyświetlania informacji w trybie alfanumerycznym lub graficznym, niezależnie od metody uzyskiwania obrazu. Wyświetlany na ekranie obraz powinien być stabilny, bez tętnienia lub innych form niestabilności. Oczywiste jest, że znaki na ekranie muszą być wyraźne i czytelne, a jaskrawość i kontrast znaku na ekranie łatwe do regulowania w zależności od warunków oświetlenia stanowiska pracy. Regulacje ustawienia monitora powinny umożliwiać pochylenie ekranu co najmniej 20° do tyłu i 5° do przodu oraz obrót wokół własnej osi co najmniej o 120° - po 60° w obu kierunkach. Ekran monitora powinien być pokryty warstwą antyodbiciową lub wyposażony w odpowiedni filtr.
Konstrukcja klawiatury powinna umożliwiać użytkownikowi przyjęcie pozycji, która nie powodowałaby zmęczenia mięśni rąk podczas pracy. Cechami w szczególności wymaganymi od klawiatury są możliwość regulacji kąta nachylenia w zakresie 0-15° oraz odpowiednia wysokość przy spełnieniu warunku, aby wysokość środkowego rzędu klawiszy alfanumerycznych (z literami A, S...), licząc od płaszczyzny stołu, nie przekraczała 3 cm dla przynajmniej jednej pozycji pochylenia klawiatury. Ponadto powierzchnia klawiatury powinna być matowa, a znaki na klawiaturze - kontrastowe i czytelne. Klawiatura powinna stanowić osobny element wyposażenia podstawowego stanowiska pracy.
Wyposażenie pomocnicze
Konstrukcja stołu powinna zapewniać możliwość dogodnego ustawienia elementów wyposażenia stanowiska pracy, w tym zróżnicowaną wysokość ustawienia monitora ekranowego i klawiatury. Ponadto szerokość i głębokość stołu powinna zapewniać wystarczającą powierzchnię do łatwego posługiwania się elementami wyposażenia stanowiska i wykonywania czynności związanych z rodzajem pracy, ustawienie klawiatury z zachowaniem odległości nie mniejszej niż 10 cm między klawiaturą a przednią krawędzią stołu, a także ustawienie elementów wyposażenia w odpowiedniej odległości od pracownika, to jest w zasięgu jego rąk, bez konieczności przyjmowania wymuszonych pozycji.
Przepisy określają także wysokość stołu oraz siedziska krzesła. Powinna być ona tak dobrana, żeby zapewnić naturalne położenie rąk przy obsłudze klawiatury, z zachowaniem co najmniej kąta prostego między ramieniem i przedramieniem. Wysokość stołu oraz siedziska powinna zapewnić także odpowiedni kąt obserwacji ekranu monitora w zakresie 20-50° w dół (licząc od linii poziomej na wysokości oczu pracownika do linii poprowadzonej od jego oczu do środka ekranu), przy czym górna krawędź ekranu monitora nie powinna znajdować się powyżej oczu pracownika; a także odpowiednią przestrzeń do umieszczenia nóg pod blatem stołu.
Wymiary krzesła stanowiącego wyposażenie stanowiska pracy muszą zapewniać wygodną pozycję ciała i swobodę ruchów pracownika. Krzesło powinno umożliwiać regulację wysokości siedziska, obrót wokół osi pionowej o 360°, a także regulację wysokości i pochylenia oparcia. Mechanizmy regulacji wysokości siedziska i pochylenia oparcia powinny być łatwo dostępne i proste w obsłudze oraz tak usytuowane, aby regulację można było wykonywać w pozycji siedzącej. Niezbędnymi elementami krzesła muszą być:
1) podstawa co najmniej pięciopodporowa z kółkami jezdnymi zapewniającymi dostateczną stabilność,
2) wyprofilowanie płyty siedziska i oparcia odpowiednie do naturalnego wygięcia kręgosłupa i odcinka udowego kończyn dolnych,
3) podłokietniki.
Jeżeli przy pracy istnieje konieczność korzystania z dokumentów, stanowisko pracy należy wyposażyć w uchwyt na dokument posiadający regulację ustawienia wysokości, pochylenia oraz odległości od pracownika.
Ocena warunków pracy
Do obowiązków pracodawcy należy przeprowadzenie oceny warunków pracy na stanowiskach pracy wyposażonych w monitory ekranowe. Ocena powinna być przeprowadzona w szczególności dla nowo tworzonych stanowisk oraz po każdej zmianie organizacji i wyposażenia stanowisk pracy. Na jej podstawie pracodawca jest obowiązany podejmować działania mające na celu usunięcie stwierdzonych zagrożeń i uciążliwości. Dokonując oceny, pracodawca powinien uwzględnić aspekt organizacji stanowisk pracy (w tym rozmieszczenia elementów wyposażenia w sposób zapewniający spełnienie wymagań bezpieczeństwa i higieny pracy), stanu elementów wyposażenia stanowisk pracy zapewniającego bezpieczeństwo pracy (w tym ochronę przed porażeniem prądem elektrycznym), obciążenia narządu wzroku oraz układu mięśniowo-szkieletowego pracowników, obciążenia pracowników czynnikami fizycznymi (w tym szczególnie nieodpowiednim oświetleniem), obciążenia psychicznego pracowników, wynikającego ze sposobu organizacji pracy.
Do obowiązków pracodawcy należy również informowanie pracowników o wszystkich aspektach ochrony zdrowia i bezpieczeństwa pracy na stanowiskach pracy, w tym o wynikach przeprowadzonej oceny oraz stosowanych środkach bezpieczeństwa i ochrony zdrowia. Ponadto obowiązkiem pracodawcy jest zapewnienie pracownikom przeszkolenia w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy w trybie określonym w rozporządzeniu Ministra Gospodarki i Pracy z 27 lipca 2004 r. w sprawie szkolenia w dziedzinie bezpieczeństwa i higieny pracy (Dz.U. Nr 180, poz. 1860 z późn.zm.).
Zdrowie pracowników
Korzystanie z komputera nie pozostaje bez wpływu na zdrowie pracowników. Powszechnie akceptowany jest pogląd, iż praca na stanowisku z komputerem jest uznawana za pracę uciążliwą nie tylko ze względu na obciążenie narządu wzroku, lecz również jej wykonywanie w warunkach występowania czynników obciążających układ mięśniowo-szkieletowy (szczególnie w obrębie kończyn górnych i kręgosłupa szyjnego) występujących w znaczącym nasileniu ze względu na wykonywanie ruchów identycznych i powtarzalnych z dużą częstotliwością - w znacznej liczbie przypadków - w obrębie stanowiska pracy zorganizowanego bez należytego uwzględnienia wymogów ergonomicznych. Codzienna wielogodzinna praca na stanowiskach wyposażonych w monitory ekranowe jest pracą wykonywaną w warunkach nadmiernego obciążenia narządu wzroku wynikającego w szczególności z:
1) dużej liczby ruchów gałki ocznej;
2) pracy z użyciem obiektów położonych w bliskiej odległości;
3) konieczności częstych zmian akomodacji i adaptacji gałki ocznej polegające najogólniej ujmując na ciągłym przystosowywaniu się narządu wzroku do pełnienia funkcji w warunkach zmieniającego się natężenia i jakości oświetlenia oraz wielkości, rodzaju i odległości położenia obiektów znajdujących się w polu widzenia.
W odczuciu wielu osób długotrwała praca przy obsłudze monitorów ekranowych powoduje podrażnienia oczu lub zaburzenia widzenia subiektywnie odczuwane jako krótkookresowe rozmazywanie się obrazu lub widzenie podwójne, pieczenie, ucisk, ból albo zaczerwienienie gałki ocznej, ból głowy. Wszelkie dolegliwości, a w szczególności oznaki pogarszania się wzroku - obserwowane podczas pracy z monitorem ekranowym - powinny być traktowane z należytą powagą. Znalazło to swój wyraz w przepisach dotyczących bezpieczeństwa i higieny pracy na stanowiskach wyposażonych w monitory ekranowe. Przede wszystkim pracodawca jest obowiązany zapewnić pracownikom łączenie przemienne pracy związanej z obsługą monitora ekranowego z innymi rodzajami prac nie obciążającymi narządu wzroku i wykonywanymi w innych pozycjach ciała - przy nieprzekraczaniu godziny nieprzerwanej pracy przy obsłudze monitora ekranowego lub co najmniej pięciominutową przerwę, wliczaną do czasu pracy, po każdej godzinie pracy przy obsłudze monitora ekranowego.
Pracownicy zatrudnieni na stanowiskach wyposażonych w monitory ekranowe podlegają obowiązkowym badaniom profilaktycznym. Jeżeli wyniki badań okulistycznych, przeprowadzonych w ramach profilaktycznej opieki zdrowotnej, wykażą potrzebę stosowania okularów, to pracodawca powinien zapewnić pracownikowi użytkującemu w czasie pracy monitor ekranowy przez co najmniej połowę dobowego wymiaru czasu pracy, okulary korygujące wzrok, zgodne z zaleceniem lekarza. Oczywiste jest, że nie mogą to być jakiekolwiek okulary, tylko zgodne z zaleceniem lekarza, posiadające określone parametry, dobrane do stanu wzroku pracownika i przeznaczone do pracy przy monitorze. Wysokość środków finansowych przeznaczonych na ten cel określa pracodawca. Spełnieniem obowiązku wynikającego z tego przepisu będzie przeznaczenie nawet najmniejszej kwoty, za którą można kupić okulary, celowe zatem będzie ustalenie przez pracodawcę kwoty przeznaczonej na okulary i poinformowanie o tym zainteresowanych pracowników. Należy podkreślić, że w rozumieniu rozporządzenia pracownikiem jest każda osoba zatrudniona przez pracodawcę, w tym praktykant i stażysta.
Stosownie do treści art. 179 k.p. pracodawca zatrudniający pracownicę w ciąży przy pracy wzbronionej takiej pracownicy bez względu na stopień narażenia na czynniki szkodliwe dla zdrowia lub niebezpieczne, jest obowiązany przenieść ją do innej pracy, a jeżeli jest to niemożliwe - zwolnić ją na czas niezbędny z obowiązku świadczenia pracy. Tak więc pracownica taka objęta jest ochroną przed wpływem szkodliwych warunków pracy, przy czym w tym zakresie obowiązują przepisy rozporządzenia Rady Ministrów z 10 września 1996 r. w sprawie wykazu prac szczególnie uciążliwych lub szkodliwych dla zdrowia kobiet (Dz.U. Nr 114, poz. 545 z późn.zm.). Wykaz ten obejmuje m.in. prace przy obsłudze monitorów ekranowych powyżej czterech godzin na dobę, w odniesieniu do kobiet w ciąży.
Przeniesienie do innej pracy powinno nastąpić na początku ciąży. W praktyce następuje z chwilą ujawnienia przez kobietę stanu ciąży, a na żądanie pracodawcy - przedstawienia świadectwa lekarskiego. Jeżeli jednak pracownica z jakichkolwiek względów zwleka z powiadomieniem pracodawcy o stanie ciąży, a stan ten staje się widoczny, pracodawca powinien z własnej inicjatywy przenieść pracownicę do innej pracy. Jeżeli pracodawca nie może skierować pracownicy do innej pracy, obowiązany jest zwolnić ją od wykonywania dotychczasowej pracy z zachowaniem prawa do wynagrodzenia.
Pracodawca jest obowiązany zapewnić pracownikom łączenie przemienne pracy związanej z obsługą monitora ekranowego z innymi rodzajami prac nie obciążającymi narządu wzroku i wykonywanymi w innych pozycjach ciała - przy nieprzekraczaniu godziny nieprzerwanej pracy przy obsłudze monitora ekranowego lub co najmniej pięciominutową przerwę, wliczaną do czasu pracy, po każdej godzinie pracy przy obsłudze monitora ekranowego.
Alicja Kołodziejska
Podstawa prawna:
• ustawa z 26 czerwca 1974 r. - Kodeks pracy (j.t. Dz.U. z 1998 r. Nr 21, poz. 94 z późn.zm.),
• rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z 1 grudnia 1998 r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy na stanowiskach wyposażonych w monitory ekranowe (Dz.U. Nr 148, poz. 973),
• rozporządzenie Rady Ministrów z 10 września 1996 r. w sprawie wykazu prac szczególnie uciążliwych lub szkodliwych dla zdrowia kobiet (Dz.U. Nr 114, poz. 545 z późn.zm.).