Zgodnie z artykułem 230 Traktatu, każda osoba fizyczna i prawna może wnieść skargę o stwierdzenie nieważności decyzji organów Unii Europejskiej, której jest adresatem lub decyzji takich organów, które mimo, że mają formę rozporządzenia lub decyzji skierowanej do innej osoby, dotyczą jej bezpośrednio oraz indywidualnie, zarzucając tym organom brak uprawnień do wydania aktu prawnego, naruszenie istotnego wymogu proceduralnego przy wydawaniu aktu, naruszenie postanowień Traktatu lub jakiejkolwiek reguły związanej z jego stosowaniem albo podnosząc nadużycie władzy przez organ unijny przy wydawaniu zaskarżonego aktu (skarga o stwierdzenie nieważności).
Orzeczenie o nieważności
Skarga musi zostać wniesiona w terminie dwóch miesięcy od daty publikacji aktu lub zawiadomienia, a gdy takiej publikacji albo zawiadomienia nie było - od daty powzięcia przez skarżącego wiadomości o tym akcie.
Konsekwencją uznania przez Trybunał Sprawiedliwości skargi za uzasadnioną jest orzeczenie w postaci jego wyroku o nieważności zaskarżonego przepisu (art. 231 Traktatu). Orzeczenie takie skutkuje erga omnes i ex tunc - co oznacza, że zaskarżony akt/przepis jest traktowany jakby nigdy nie istniał.
W przypadku rozporządzenia ETS może stwierdzić, że pewne skutki prawne wywołane przez anulowany akt prawny pozostają w mocy. Możliwe jest też ogłoszenie nieważności części aktu, a nawet wykreślenie tylko pewnych słów z aktu, jeśli dają się one oddzielić od reszty aktu w sposób sensowny. Orzeczenie uznające nieważność tylko części danego aktu prawnego ma taki skutek, iż pozostała część aktu pozostaje w mocy i jest uznawana za zgodną z prawem.
Uznanie aktu za nieważny wywołuje też inne skutki, mianowicie:
l przestają obowiązywać wszystkie środki (akty prawne) podjęte na podstawie aktu uznanego za nieważny, w tym środki prawne przyjęte przez państwa członkowskie w celu implementacji zaskarżonego i unieważnionego aktu do krajowych systemów prawa,
l instytucje, których akt unieważniono, są zobowiązane zastosować się do orzeczenia ETS, co może oznaczać, że instytucje będą musiały wydać nowy akt w tym samym zakresie co pierwotnie,
l i - co najważniejsze dla podmiotów prywatnych - uznanie aktu za nieważny nakłada na Wspólnotę obowiązek naprawienia wszelkich szkód wywołanych przez anulowany akt. Stosowne odszkodowanie może być dochodzone przez poszkodowanych na podstawie art. 288 Traktatu WE w ramach odpowiedzialności deliktowej. Orzeczenie ETS stwierdzające nieważność aktu może stanowić podstawę do zasądzenia odszkodowania w samym postępowaniu o stwierdzenie nieważności, samo w sobie jednak nie daje gwarancji sukcesu w dochodzeniu roszczeń o odszkodowanie związanych z anulowanym środkiem prawnym.
WAŻNE!
W stosunku do orzeczenia ETS działa zasada res iudicata, zgodnie z którą dany akt prawny nie może być później zaskarżany w innym postępowaniu wniesionym na podstawie art. 230 Traktatu Wspólnoty Europejskiej
Skarga na zaniechanie
Podobnie na podstawie art. 232 Trybunału WE każda osoba fizyczna i prawna może wnieść skargę do Trybunału Sprawiedliwości, zarzucając instytucji Wspólnoty, że zaniechała wydania skierowanego do niej aktu, innego niż zalecenie lub opinia, przy czym w tym wypadku skarga jest dopuszczalna tylko wtedy, gdy dana instytucja została wezwana wcześniej do działania (skarga na bezczynność).
Jednostki mogą wszcząć postępowanie tylko w przypadku, gdy nie została skierowana do nich decyzja, gdyż jest to jedyny akt, który może być skierowany bezpośrednio do jednostki. ETS złagodził jednak restryktywne przesłanki dopuszczalności wnoszenia przez jednostki powództwa z art. 232 TWE i dopuścił możliwość skorzystania z tej skargi przez osoby fizyczne i prawne w sytuacji, gdy organ wspólnotowy nie wydał określonej decyzji adresowanej do osoby trzeciej, jeśli jej postanowienia dotyczyłyby powoda w sposób bezpośredni i indywidualny. Takie podejście ETS podyktowane zostało chęcią wyrównania pozycji podmiotów prywatnych w ramach skargi o stwierdzenie nieważności aktu wspólnotowego i skargi na bezczynność, wychodząc z założenia, że jeśli podmiot może skarżyć nieważność aktów, to powinien też mieć możliwość zaskarżania zaniechania ich wydania. Osoby fizyczne i prawne nie mają prawa zaskarżać bezczynności organów w postaci wydania rozporządzeń o określonej treści. Wynika to z literalnej wykładni art. 232 ust. 3 TWE, a po drugie, z przyczyn obiektywnych, gdyż nie jest możliwe przewidzenie treści rozporządzenia, które ma być dopiero wydane, a więc nie da się ustalić, czy jego postanowienia dotykałyby powoda w sposób bezpośredni i indywidualny.
Warunkiem dopuszczalności skargi jest wezwanie organu do podjęcia działania, przy czym termin ten nie jest nieograniczony i powinien zamknąć się w rozsądnym czasie. Jeśli w ciągu dwóch miesięcy wezwana instytucja nie zajmie stanowiska, skarga może zostać wniesiona w ciągu następnych dwóch miesięcy.
Skarga określona w art. 232 TWE umożliwia stwierdzenie istnienia bezprawnego zaniechania instytucji WE (Parlamentu Europejskiego, Rady Europy, Komisji Europejskiej, Europejskiego Banku Centralnego), polegającego na niewydaniu aktu prawnego, i w konsekwencji wymuszenie na instytucji działania w postaci wydania oczekiwanego aktu prawnego.
Ważne jest, że zaskarżony brak działania musi stanowić naruszenie Traktatu WE, poprzez naruszenie ogólnych zasad prawa, niewykonanie obowiązku nałożonego Traktatem WE lub polegać na nadużyciu władzy. Co więcej, obowiązek wydania aktu musi być dostatecznie konkretny, aby było wiadomo, o przyjęcie jakiego aktu chodzi. Skarżący musi w skardze wyraźnie wskazać, jakiego typu środka instytucja nie wydała i nie chodzi tylko o jego formę (rozporządzenie, decyzja, dyrektywa), ale również o jego merytoryczną zawartość.
Jeśli organ zajmie negatywne stanowisko wobec przyjęcia aktu, podejmując decyzję o odmowie jego wydania, wówczas skarga na zaniechanie nie może zostać złożona z powodu braku bezczynności, gdyż organ zaczął działać, podjął decyzję, którą ewentualnie można zaskarżyć w trybie art. 230 Traktatu WE. Jeśli akt prawny zostanie wydany po upływie wspomnianego dwumiesięcznego terminu, wówczas spór staje się w części objętej aktem bezprzedmiotowy.
Odpowiedzialność odszkodowawcza
Bardzo ważną zasadę z punktu widzenia osób fizycznych i prawnych wprowadza art. 235 TWE w zw. z art. 288 TWE, zgodnie z którą ETS właściwy jest do rozstrzygania sporów o odszkodowanie z tytułu odpowiedzialności deliktowej organów wspólnotowych i ich pracowników. W art. 288 TWE Wspólnota wzięła na siebie odpowiedzialność za szkody wyrządzone przez instytucje unijne i ich pracowników, wyrządzone w związku z wykonywaniem czynności służbowych, na zasadach ogólnych wspólnych dla państw członkowskich. Jest oczywiste, że prawa wewnętrzne państw członkowskich nie opierają się na identycznych zasadach deliktowej odpowiedzialności państwa, a więc pojęcie: ogólne zasady wspólne dla praw państw członkowskich daje duże możliwości interpretacyjne. ETS ma więc dużą swobodę w kształtowaniu zasad odpowiedzialności Wspólnoty Europejskiej, opartych na systemach krajowych.
Sąd Pierwszej Instancji
Jakkolwiek pierwotnie Trybunał Sprawiedliwości był wyłącznym podmiotem uprawnionym do rozpatrywania skarg na działania instytucji wspólnotowych, to część jego uprawnień i obowiązków w zakresie orzekania przejęła instytucja utworzona celem odciążenia Trybunału w jego pracach. Mocą decyzji Rady Europy z 24 października 1988 r. utworzono Sąd Pierwszej Instancji - instytucję niezależną od Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości, ale znajdującą się pod nadzorem orzeczniczym Trybunału. Prace SPI zaczął 31 października 1989 r. Zgodnie z art. 225 Traktatu UE Sąd Pierwszej Instancji jest właściwy do rozpoznawania w pierwszej instancji spraw powierzonych do rozstrzygnięcia Trybunałowi Sprawiedliwości, z wyjątkiem skarg zastrzeżonych na mocy Statutu Trybunału do wyłącznego rozstrzygnięcia Trybunału.
Jednoczesne istnienie SPI i ETS wymaga uregulowania ich wzajemnych kompetencji, zwłaszcza w kwestii ich kognicji. Konflikt negatywny, dotyczący kognicji obu sądów, został wykluczony przez rozwiązanie zawarte w art. 54 Statutu Trybunału Sprawiedliwości, zgodnie z którym uznanie się przez jeden z sądów za niewłaściwy pociąga za sobą konieczność przesłania sprawy drugiemu sądowi i obowiązek rozstrzygnięcia sprawy przez ten drugi. W celu uniknięcia sprzecznych orzeczeń SPI i ETS każdy z tych sądów może zawiesić toczące się przed nim postępowanie w sprawie objętej skargą, dotyczącej tego samego przedmiotu, do czasu rozstrzygnięcia sprawy przez drugi z nich.
Ogólnie rzecz ujmując, SPI rozstrzyga niektóre, ściśle określone kategorie spraw w I instancji, przy czym orzeczenia SPI podlegają odwołaniu się do ETS. Ważne dla obywateli skarżących się jest to, że decyzją z 8 czerwca 1993 r. Rada Europy przekazała do właściwości Sądu Pierwszej Instancji całość spraw kierowanych przez osoby fizyczne i prawne na podstawie postanowień Traktatu.
SPRAWY DLA SPI
Sąd Pierwszej Instancji jest właściwy do rozpoznawania m.in.:
l skarg bezpośrednich wniesionych przez osoby fizyczne lub prawne przeciwko aktom prawnym instytucji wspólnotowych (których są one adresatami lub które dotyczą ich bezpośrednio i indywidualnie) lub przeciwko zaniechaniu działania przez te instytucje,
l skargi osób fizycznych i prawnych o odszkodowanie za szkody z tytułu odpowiedzialności deliktowej, wyrządzone przez instytucje wspólnotowe lub ich pracowników,
l skargi z zakresu wspólnotowych znaków towarowych,
l spory pomiędzy osobami fizycznymi i prawnymi a organami Wspólnoty w zakresie stosowania prawa konkurencji i antydumpingu,
l spory wniesione przeciwko Komisji przez przedsiębiorstwa na podstawie Traktatu o Europejskiej Wspólnocie Węgla i Stali (art. 50, art. 57-66) dotyczące stosowania ograniczeń ilościowych na produkcję węgla i stali oraz kontrolę cen.
ODPOWIEDZIALNOŚĆ WSPÓLNOTY
Zgodnie z orzecznictwem ETS Wspólnota odpowiada, gdy spełnione są następujące przesłanki:
l może zostać przypisane działanie lub zaniechanie (w sytuacji gdy istniał obowiązek podjęcia działania)
l zachowanie instytucji ma charakter bezprawny
l istnieje związek przyczynowo-skutkowy między działaniem, brakiem działania a doznaną szkodą.
Zgodnie z art. 46 Statutu Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości roszczenia wynikające z odpowiedzialności odszkodowawczej Wspólnot ulegają przedawnieniu z upływem pięciu lat od zdarzenia stanowiącego podstawę tej odpowiedzialności. Przepis ten wprowadza też dodatkowe obostrzenia.
PRZYKŁAD:
SKARGA PRODUCENTÓW BANANÓW
W roku 1999 skargę na działania Wspólnoty złożyli producenci i dystrybutorzy bananów spoza Wspólnoty, których obejmowała wspólnotowa regulacja tego rynku, ustalająca procentowo rozdział pozwoleń na przywóz bananów pomiędzy poszczególne zainteresowane państwa trzecie. Postępowanie w niniejszej sprawie zostało wszczęte w związku z istotną zmianą rozdziału pozwoleń dokonaną postanowieniami rozporządzenia Komisji. Niektórym krajom trzecim przyznano znacznie mniejszą część dostępnych pozwoleń, co doprowadziło do znacznego pogorszenia się warunków wykonywania działalności przez podmioty eksportujące z tych krajów banany na terytorium Wspólnoty. Występujący ze skargą zażądali stosownego odszkodowania.
Skarga odszkodowawcza oparta została m.in. na przepisie art. 288 Traktatu, zgodnie z którym w dziedzinie odpowiedzialności pozaumownej Wspólnota powinna naprawić, zgodnie z zasadami ogólnymi, wspólnymi dla praw państw członkowskich, szkody wyrządzone przez jej instytucje lub jej pracowników przy wykonywaniu ich funkcji.