Renta z tytułu niezdolności do pracy jest zazwyczaj świadczeniem okresowym, dlatego też wielu rencistów, pobierających nawet wysokie świadczenia rentowe, szuka możliwości uzyskania uprawnień emerytalnych, które mają charakter dożywotni. W niektórych przypadkach ZUS sam przenosi takie osoby na emeryturę.
Problem przejścia z renty na emeryturę należy oddzielnie rozpatrywać w stosunku do dwóch grup osób. Pierwszą z nich stanowią renciści, którzy ukończyli powszechny wiek emerytalny, i którym ZUS z urzędu przyznaje emeryturę, zabierając jednocześnie dotychczasową rentę z tytułu niezdolności do pracy. Natomiast druga grupa to renciści, którzy nie ukończyli jeszcze powszechnego wieku emerytalnego, ale spełniają warunki do przyznania wcześniejszej emerytury. W tym przypadku mogą oni sami zdecydować, czy chcą pozostać przy dotychczasowym świadczeniu, czy też pobierać emeryturę. Mają również możliwość wyboru sposobu obliczenia podstawy wymiaru tego ostatniego świadczenia.
Kiedy emerytura z urzędu
Od 1 stycznia 2006 r. ZUS w pewnych przypadkach przyznaje z urzędu emeryturę, zamiast pobieranej renty z tytułu niezdolności do pracy. Dotyczy to osób, które osiągnęły powszechny wiek emerytalny (60 lat dla kobiet lub 65 dla mężczyzn) oraz podlegały na przestrzeni swojej kariery zawodowej (przez jakikolwiek okres) ubezpieczeniu społecznemu (przed 1 stycznia 1999 r.) lub ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym (po 31 grudnia 1998 r.).
Należy zaznaczyć, że emeryturę z urzędu mogą otrzymać tylko osoby uprawnione do renty z tytułu niezdolności do pracy na podstawie ustawy o emeryturach i rentach z FUS, a także na podstawie przepisów emerytalnych obowiązujących przed wejściem jej w życie.
Emerytura przyznana z urzędu obliczana jest w oparciu o podstawę wymiaru dotychczas pobieranej renty i przy zastosowaniu kwoty bazowej ostatnio przyjętej do obliczenia renty. Należy zaznaczyć, że ustawodawca wprowadził gwarancję, iż emerytura przyznawana z urzędu nie może być niższa od pobieranej dotychczas renty z tytułu niezdolności do pracy. Z ogólnych zasad zawartych w ustawie emerytalnej wynika natomiast gwarancja najniższej emerytury, która jednak – przypomnijmy – nie obowiązuje w stosunku do osób, które udowodniły okres składkowy i nieskładkowy w niższym wymiarze niż 20 lat dla kobiet i 25 lat dla mężczyzn (przykład 1).
PRZYKŁAD 1
ZUS nie podwyższy
Była kasjerka była dotychczas uprawniona do renty z tytułu częściowej niezdolności do pracy w kwocie 473,24 zł. Niedługo ukończy powszechny wiek emerytalny przewidziany dla kobiet wynoszący 60 lat. Dotychczas udowodniła jedynie 18 lat składkowych i nieskładkowych. W związku z tym, przyznając emeryturę z urzędu, ZUS nie podwyższy jej do kwoty minimalnej emerytury, ale ustali i będzie ją wypłacał w wysokości dotychczas pobieranej renty.
Przede wszystkim, należy podkreślić, że – co do zasady – warto ubiegać się o emeryturę, która w odróżnieniu od renty jest świadczeniem dożywotnim i zazwyczaj jest wyższa od tego pierwszego. W przypadku, gdyby była mniej korzystna od renty, zawsze można zrezygnować z jej pobierania i wnioskować o jej zawieszenie i kontynuację wypłaty renty z tytułu niezdolności do pracy. Inną sprawą jest odpowiedź na pytanie, czy warto ubiegać się o emeryturę, gdy prawo do renty przysługuje jeszcze przez długi okres. Ze względu na to, że kwota bazowa, od której jest ustalana podstawa wymiaru i tzw. część socjalna świadczenia, jest zmieniana corocznie, być może korzystniej byłoby wstrzymać się ze złożeniem wniosku o nowe świadczenie, aby otrzymać nowszą, zazwyczaj wyższą kwotę bazową. Takie posunięcie wiąże się z ryzykiem, polegającym na tym, że mogą zmienić się przepisy stanowiące podstawę do przyznania wcześniejszej emerytury.
Jaka podstawa wymiaru
Osoba uprawniona do renty, która zdecydowała się ubiegać o emeryturę, ma do wyboru dwie możliwości. Jako podstawę wymiaru tego drugiego świadczenia może wybrać podstawę wymiaru renty (w wysokości uwzględniającej rewaloryzację oraz wszystkie kolejne waloryzacje przypadające w okresie następującym po ustaleniu prawa do renty) albo też wnioskować o ustalenie tej podstawy na nowo – według ogólnych zasad, tj.:
• z 10 kolejnych lat kalendarzowych z ostatnich 20 lat kalendarzowych albo
• z 20 lat kalendarzowych dowolnie wybranych z całego okresu podlegania ubezpieczeniu społecznemu lub ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym.
Należy przy tym zaznaczyć, że wszystkie lata podane przez osobę zainteresowaną do obliczenia na nowo podstawy wymiaru emerytury muszą przypadać przed rokiem złożenia wniosku o to świadczenie.
W przypadku gdy rencista ubiegający się o przyznanie emerytury wskazuje jako podstawę jej wymiaru podstawę wymiaru renty, wówczas – co oczywiste – podstawa wymiaru emerytury ustalona jest od tej samej starej kwoty bazowej, którą ZUS zastosował przy obliczaniu pierwszego z tych świadczeń. Od takiej kwoty bazowej ustala się w tej sytuacji również tzw. część socjalną świadczenia, a tak obliczoną emeryturę podwyższa się w ramach waloryzacji przypadających aż do dnia nabycia do niej prawa. Jedynie wówczas, gdy rencista po nabyciu uprawnień do renty z tytułu niezdolności do pracy podlegał co najmniej przez 30 miesięcy ubezpieczeniu społecznemu lub ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym, ZUS oblicza część socjalną emerytury przy zastosowaniu nowej kwoty bazowej, tj. obowiązującej w dacie zgłoszenia wniosku o to świadczenie (lub powstania prawa do emerytury, jeśli ta data jest późniejsza).
Natomiast w przypadku, gdy osoba uprawniona do renty wnioskuje o obliczenie na nowo podstawy wymiaru emerytury, ZUS stosuje nową kwotę bazową zarówno do ustalenia tej podstawy, jak i do obliczenia części socjalnej świadczenia.
Kiedy emerytura jest wyższa
Nie można jednoznacznie odpowiedzieć na pytanie, kiedy emerytura zawsze jest wyższa od poprzednio ustalonej renty, a kiedy występuje sytuacja odwrotna. Zależy to bowiem od wielu czynników, takich jak m.in. rodzaj stopnia niezdolności do pracy, z tytułu której była przyznana renta, przyjęcie (lub nie) przy jej ustalaniu tzw. okresów hipotetycznych, wysokość zarobków podanych do ustalenia obydwu świadczeń, wykonywanie pracy zarobkowej po przyznaniu renty czy też aktualnie obowiązująca kwota bazowa.
Przykładowo emerytura powinna być zazwyczaj wyższa od renty, jeśli osoba zainteresowana jest uprawniona do renty z tytułu częściowej niezdolności do pracy, która – zgodnie z przepisami – wynosi 75 proc. obliczonego przez ZUS świadczenia. W przypadku emerytury takie ograniczenie nie występuje, a przysługuje ona w pełnej wysokości, z jedynym zastrzeżeniem, że nie może być wyższa (wraz ze zwiększeniami z tytułu okresów rolnych) niż 100 proc. podstawy jej wymiaru.
Z kolei przykładem, kiedy emerytura może okazać się niższa od renty, jest sytuacja, gdy przy ustalaniu tego pierwszego świadczenia ZUS uwzględnił (obok części socjalnej oraz części należnej za okresy składkowe i nieskładkowe) po 0,7 proc. podstawy jej wymiaru za każdy rok tzw. stażu hipotetycznego. Staż hipotetyczny to okres przypadający od dnia zgłoszenia wniosku o rentę do dnia, w którym rencista ukończyłby 60 lat, uwzględniany w rozmiarze nie większym niż brakujący do pełnych 25 lat okresów składkowych i nieskładkowych. Przy ustalaniu wysokości emerytury nie występuje część należna za tzw. okresy hipotetyczne, co może skutkować niższą jej wysokością od kwoty renty z tytułu niezdolności do pracy, przy ustalaniu której zostały uwzględnione te okresy (przykład 2).
PRZYKŁAD 2
Zatrudnienie w szczególnych warunkach
Była suwnicowa jest obecnie uprawniona do renty z tytułu niezdolności do pracy, a niedługo zamierza złożyć wniosek o wcześniejszą emeryturę z tytułu zatrudnienia w szczególnych warunkach. Gdy ubiegała się o rentę, miała 52 lata oraz 20 lat okresów składkowych i nieskładkowych. Przy obliczaniu renty ZUS ustalił jej więc część należną również za 5 lat okresów hipotetycznych, mnożąc każdy rok tych okresów przez 0,7 podstawy wymiaru świadczenia, która wynosiła 1650 zł. Uzyskana w ten sposób kwota (57,75 zł) nie zostanie natomiast uwzględniona przy ustalaniu wysokości emerytury.
Podstawa prawna
• Ustawa z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (t.j. Dz.U. z 2004 r. nr 39, poz. 353 z późn. zm.).
Czy można wskazać podstawę wymiaru starej renty
W latach 1995-1999 byłam uprawniona do renty z tytułu niezdolności do pracy. Niedługo chciałabym złożyć wniosek o wcześniejszą emeryturę. Czy do ustalenia podstawy wymiaru tego świadczenia mogę podać podstawę wymiaru renty, która była obliczona z bardzo korzystnych wynagrodzeń?
Nie
Możliwość wyboru sposobu ustalania podstawy wymiaru emerytury (na nowo albo w oparciu o podstawę wymiaru renty) dotyczy tylko takiej sytuacji, gdy osoba zainteresowana w dacie przyznawania emerytury jest uprawniona do renty z tytułu niezdolności do pracy. Jeśli natomiast warunku tego nie spełnia, ZUS może jej ustalić jedynie na nowo podstawę wymiaru emerytury.
Możliwość wyboru sposobu ustalania podstawy wymiaru emerytury (na nowo albo w oparciu o podstawę wymiaru renty) dotyczy tylko takiej sytuacji, gdy osoba zainteresowana w dacie przyznawania emerytury jest uprawniona do renty z tytułu niezdolności do pracy. Jeśli natomiast warunku tego nie spełnia, ZUS może jej ustalić jedynie na nowo podstawę wymiaru emerytury.
Czy można zamienić podstawę wymiaru
Przechodząc z renty na emeryturę, wskazałam do ustalenia tego drugiego świadczenia nową podstawę wymiaru. Czy obecnie ZUS może obliczyć mi na nowo emeryturę, uwzględniając podstawę wymiaru renty z tytułu niezdolności do pracy?
Tak
Wskutek uchwały Sądu Najwyższego z 15 lutego 2006 r. (sygn. akt II UZP 16/2005), w przypadku gdy podstawa wymiaru emerytury została obliczona nie od podstawy wymiaru renty, lecz na nowo, na wniosek osoby zainteresowanej ZUS może jeszcze raz obliczyć emeryturę, tym razem od podstawy wymiaru renty. Również wówczas, gdy w podstawie wymiaru emerytury została wcześniej uwzględniona podstawa wymiaru renty, emeryt może obecnie zgłosić wniosek o ponowne obliczenie podstawy wymiaru emerytury na nowo. W obydwu sytuacjach ZUS stosuje do ponownego obliczenia świadczenia kwotę bazową obowiązującą w dacie zgłoszenia wniosku o emeryturę lub powstania prawa do tego świadczenia.
Wskutek uchwały Sądu Najwyższego z 15 lutego 2006 r. (sygn. akt II UZP 16/2005), w przypadku gdy podstawa wymiaru emerytury została obliczona nie od podstawy wymiaru renty, lecz na nowo, na wniosek osoby zainteresowanej ZUS może jeszcze raz obliczyć emeryturę, tym razem od podstawy wymiaru renty. Również wówczas, gdy w podstawie wymiaru emerytury została wcześniej uwzględniona podstawa wymiaru renty, emeryt może obecnie zgłosić wniosek o ponowne obliczenie podstawy wymiaru emerytury na nowo. W obydwu sytuacjach ZUS stosuje do ponownego obliczenia świadczenia kwotę bazową obowiązującą w dacie zgłoszenia wniosku o emeryturę lub powstania prawa do tego świadczenia.
Czy ZUS może sam wybrać dla mnie podstawę wymiaru
Chcę przejść z renty na emeryturę, nie wiem, czy zarobki, które chcę wskazać jako podstawę wymiaru emerytury, będą dla mnie korzystniejsze. Czy mogę prosić ZUS, by sam dokonał wyboru najkorzystniejszej dla mnie podstawy wymiaru emerytury?
Tak
Zawsze trzeba rozważyć, czy zarobki, które obecnie chce się wskazać do podstawy wymiaru emerytury, są tak samo korzystne jak te, które zostały wskazane do obliczenia renty. Jeśli nie, wówczas być może korzystniejsze będzie pozostanie przy podstawie wymiaru renty, chyba że zastosowanie nowej kwoty bazowej do obliczenia na nowo podstawy wymiaru emerytury zrekompensuje stratę.
Zawsze trzeba rozważyć, czy zarobki, które obecnie chce się wskazać do podstawy wymiaru emerytury, są tak samo korzystne jak te, które zostały wskazane do obliczenia renty. Jeśli nie, wówczas być może korzystniejsze będzie pozostanie przy podstawie wymiaru renty, chyba że zastosowanie nowej kwoty bazowej do obliczenia na nowo podstawy wymiaru emerytury zrekompensuje stratę.
Jeśli nie można wskazać, która podstawa wymiaru świadczenia jest najkorzystniejsza, można wnioskować, by ZUS sam dokonał takiego wyboru.
Podstawa prawna
• Ustawa z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (t.j. Dz.U. z 2004 r. nr 39, poz. 353 z późn. zm.).
Marek Opolski