ZUS nie skorzysta z możliwości szybkiego zwrotu nienależnie wypłaconego zmarłemu świadczenia za pośrednictwem banku, jeśli zostało ono wpłacone na rachunek prowadzony wspólnie.
Taki wniosek wypływa z uchwały Sądu Najwyższego. Zagadnienie prawne, będące przedmiotem rozpoznania, wyłoniło się w trakcie sporu między organem ZUS w W. a oddziałem banku PKO BP w Ś. Klient banku Wojciech Sz., uprawniony do pobierania emerytury, zmarł 16 września 2004 r. i w tym miesiącu powinno wpłynąć na jego konto ostatnie należne mu świadczenie. ZUS zbyt późno dowiedział się o zgonie i przekazał emeryturę także za październik. Potem jednak zwrócił się do banku z żądaniem zwrotu świadczenia, korzystając z możliwości, jaką stwarzał art. 138a ustawy 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z FUS (obowiązujący od 1 lipca 2004 r.). Bank odmówił, gdyż rachunek uprawnionego był wspólny, a w takim przypadku ustawa z 29 sierpnia 1997 r. Prawo bankowe wyłącza obowiązek zwrotu.
Bank złożył więc odwołanie od niekorzystnej dla siebie decyzji. Sąd okręgowy nie podzielił jednak jego argumentacji i oddalił odwołanie. Zdaniem sądu art. 138a reguluje szczególny przypadek zwrotu nienależnie pobranego świadczenia i nie ma tu znaczenia okoliczność, czy jest to rachunek indywidualny czy wspólny.
Sąd II instancji, rozpatrując apelację banku, powziął wątpliwość dotyczącą wzajemnego stosunku regulacji zawartych w dwóch aktach prawnych (art. 138a ustawy o emeryturach i rentach z FUS i art. 55 ust. 1 pkt 2 w zw. z art. 57 Prawo bankowe) obejmujących w zasadzie ten sam stan faktyczny. Sąd zauważył, że o ile art. 138a nie zawiera ograniczenia obowiązku zwrotu nienależnego świadczenia, o tyle ustawa Prawo bankowe przewiduje wyjątek w tym zakresie. Bank nie dokonuje zwrotu z rachunku prowadzonego wspólnie.
W takiej sytuacji można przyjąć jedną z następujących koncepcji rozwiązania problemu:
• przyjąć, iż zachodzi konkurencja dwóch norm prawnych, których hipotezy są zbieżne, natomiast dyspozycje się wykluczają. Wtedy sprzeczność można usunąć za pomocą klauzuli derogacyjnej. Zgodnie z nią ustawa późniejsza uchyla wcześniejszą. Artykuł 138a wprowadzono później niż art. 55 Prawa bankowego, a zatem należy wyłączyć stosowanie przepisów Prawa bankowego;
• uznać, że sprzeczność między przepisami jest tylko pozorna, gdyż art. 138a formułuje obowiązek o charakterze formalnym a nie materialnym. W konsekwencji banki są zobowiązane zwracać nienależne świadczenia w sposób doznający ograniczeń z przepisów prawa bankowego (rachunek prowadzony wspólnie).
Sąd Najwyższy opowiedział się za drugą koncepcją i przyjął, że przewidziany w art. 138a obowiązek zwrotu przez bank ZUS kwot świadczeń przekazywanych na rachunek w banku za miesiące przypadające po miesiącu, w którym nastąpiła śmierć świadczeniobiorcy, nie obejmuje wpłat na rachunek wspólny.
Przedstawiając motywy rozstrzygnięcia sąd podkreślił, że art. 138a należy odczytywać razem z art. 138 i ustanowioną przez niego ogólną zasadą, że obowiązek zwrotu nienależnego świadczenia dotyczy osoby, która je pobrała. Artykuł 138a ma za zadanie ułatwić dochodzenie zwrotu świadczeń przez ZUS, nie może jednak być stosowany rozszerzająco. W przypadku rachunku wspólnego każdy ze współposiadaczy może decydować o podjęciu środków i dysponować nimi samodzielnie. Stąd ZUS musi zastosować zupełnie inny tryb odebrania nienależnego świadczenia od osoby trzeciej.
Uchwała Sądu Najwyższego z 13 czerwca 2006 r. (sygn. akt II UZP 7/06).
Ewa Kaczmarczyk