Gdy zakład pracy zgłosił osobę do ubezpieczenia, ale nie odprowadzał za nią składek emerytalno-rentowych, a ZUS-owi nie udało się ich ściągnąć z firmy, emeryturę takiej osobie wypłaci ZUS.
W przypadku ubezpieczonych niebędących płatnikami składek (np. pracownicy), na ich indywidualnym koncie ZUS ewidencjonuje informacje o zwaloryzowanej wysokości należnych składek, w tym składek do otwartych funduszy emerytalnych, które uległy przedawnieniu zgodnie z art. 40 ust. 1b ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (Dz.U. nr 137, poz. 887 z późn. zm.).
ZUS ewidencjonuje też informacje o zwaloryzowanej wysokości składek na OFE, należnych za okres do końca miesiąca kalendarzowego poprzedzającego miesiąc, w którym zgłoszono wniosek o emeryturę i nieopłaconych do końca tego miesiąca także wówczas, gdy nie uległy one jeszcze przedawnieniu (art. 40 ust. 1c ustawy). Jako datę zewidencjonowania składek, o których mowa wyżej, przyjmuje się dzień zewidencjonowania na koncie ubezpieczonego składek należnych na ubezpieczenie emerytalne (na I filar) za ten sam miesiąc kalendarzowy.
Gdy składek należnych ZUS nie uda się ściągnąć w okresie 10 lat (zanim się przedawnią) lub gdy ubezpieczony złoży wniosek o przejście na emeryturę zanim ZUS uda się wyegzekwować należne składki od płatnika, świadczenie emerytalne wypłacone zostanie z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych i powiększone zostanie o kwotę zwaloryzowanych składek należnych do OFE (art. 62 ustawy).
ZUS jako wierzyciel może jednak wystąpić z wnioskiem o ogłoszenie upadłości w trybie art. 20 ustawy z dnia 28 lutego 2003 r. Prawo upadłościowe i naprawcze (Dz.U. nr 60, poz. 535 z późn. zm.). Podstawą uwzględnienia takiego wniosku przez sąd jest stan niewypłacalności dłużnika, czyli sytuacja, w której nie wykonuje on swoich wymagalnych zobowiązań. Dłużnik będący osobą prawną (lub jednostką organizacyjną nieposiadającą osobowości prawnej) jest uznany za niewypłacalnego także wtedy, gdy jego zobowiązania przekraczają wartość majątku, nawet wówczas, gdy na bieżąco te zobowiązania wykonuje (art. 11 ust. 2 ustawy p.u.n.). Sąd oddali jednak wniosek ZUS, jeżeli jest on jedynym wierzycielem posiadającym wymagalną wierzytelność względem dłużnika. Z chwilą wydania postanowienia o ogłoszeniu upadłości majątek upadłego staje się masą upadłości, która służy zaspokojeniu wierzycieli upadłego (art. 61 ustawy p.u.n.).
Należności z tytułu składek na ubezpieczenia emerytalne, rentowe i chorobowe pracowników mają charakter uprzywilejowany i zostają pokrywane w pierwszej kategorii zaspokojenia, tzn. niezwłocznie w miarę wpływu do masy upadłości stosownych sum. Kategoria ta obejmuje należności powstałe zarówno przed datą upadłości, jak i po tej dacie (należności te stanowią wówczas koszty postępowania upadłościowego).
Sąd umarza postępowanie upadłościowe, jeżeli majątek upadłego nie wystarcza na zaspokojenie kosztów postępowania. W rozumieniu ustawy o s.u.s. jest to przesłanka całkowitej nieściągalności należności z tytułu składek, która uprawnia ZUS do ich umorzenia w trybie art. 28 tej ustawy. Dotyczy to jednak tylko tej części składki, która nie jest finansowana przez ubezpieczonych (art. 30 ustawy o s.u.s.). Sąd wydaje natomiast postanowienie o zakończeniu postępowania upadłościowego po wykonaniu ostatecznego planu podziału funduszów masy upadłości (art. 368 ust. 1 ustawy p.u.n.).
W postanowieniu tym może na wniosek upadłego (ale tylko tego, który jest osobą fizyczną) orzec o umorzeniu w całości lub części jego zobowiązań, które nie zostały zaspokojone w postępowaniu upadłościowym, jeżeli:
• niewypłacalność była następstwem wyjątkowych i niezależnych od niego okoliczności,
• nie zachodzą okoliczności stanowiące podstawę do pozbawienia go prawa prowadzenia działalności gospodarczej na własny rachunek oraz pełnienia funkcji reprezentanta lub pełnomocnika w spółce handlowej, przedsiębiorstwie, spółdzielni, fundacji lub stowarzyszeniu,
• rzetelnie wykonywał obowiązki nałożone na niego w postępowaniu upadłościowym.
Umorzenie dotyczy jednak tej części składki, która finansowana jest przez płatnika składek, a także tych należności, które są finansowane przez ubezpieczonego będącego jednocześnie płatnikiem składek.w
