Zatrudnianie członków rodziny jest często stosowane w mniejszych firmach działających na podstawie wpisu do ewidencji, np. spółkach cywilnych czy jawnych.
Z zatrudnienia takiej osoby na podstawie umowy o pracę wynika szereg korzyści dla pracownika i samego pracodawcy. Nie ma problemu, jeśli praca jest faktycznie świadczona. Często jednak umowa o pracę z członkiem rodziny zawierana jest dla pozoru, głównie w celu uzyskania określonych świadczeń z ZUS.
Każdy pracownik, zgodnie z ustawą z 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (Dz.U. nr 137, poz. 887 z późn. zm.), obowiązkowo podlega ubezpieczeniom społecznym. Płatnikiem składek jest pracodawca, który zobowiązany jest zgłosić pracownika do ubezpieczeń oraz naliczać i opłacać za niego należne składki.
Ustawa przewiduje jednak pewien wyjątek, jeśli chodzi o obejmowanie ubezpieczeniami społecznymi pracowników będących członkami rodziny przedsiębiorców (pracodawców).
Kiedy pracownik, a kiedy współpracujący
Dla celów obejmowania ubezpieczeniami społecznymi ustawa o systemie ubezpieczeń społecznych tworzy swoją definicję pojęcia pracownik. Jeżeli jednak pracownik spełnia kryteria określone dla osób współpracujących, dla celów ubezpieczeń społecznych jest traktowany jako osoba współpracująca.
W sytuacji gdy osoba prowadząca pozarolniczą działalność, np. gospodarczą, zatrudnia swojego małżonka albo dzieci, to dla celów ubezpieczeniowych (wyłącznie) osoba ta nie będzie traktowana jako pracownik.
W tym celu, dodatkowo, muszą być spełnione jeszcze dwie przesłanki:
• osoby te prowadzą wspólne gospodarstwo domowe (tj. wspólnie zamieszkują i zaspokajają swoje potrzeby) oraz
• współpracują przy prowadzeniu tej działalności.
Często mają miejsce sytuacje, gdy np. małżonek, pomimo że jest pracownikiem z punktu widzenia prawa pracy i podatkowego, podlega ubezpieczeniom społecznym jako osoba współpracująca. Z uwagi na prawo do świadczeń z ubezpieczeń społecznych ubezpieczenie pracownicze jest korzystniejsze od tego, jakie oferowane jest osobom współpracującym. Jeśli jednak firma jest większa, np. spółka cywilna czy inna spółka osobowa, a stronami stosunku pracy są z jednej strony członek rodziny jednego ze wspólników, a z drugiej strony spółka, nie powinno być wątpliwości, że osobę taką należy uznać za pracownika w świetle ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych.
Opisywane wyżej wątpliwości nie mają miejsca, gdy członek najbliższej rodziny przedsiębiorcy zostanie zatrudniony na podstawie umowy zlecenia.
Zasady odnoszące się do osób współpracujących dotyczą bowiem tylko pracowników.
TEZY Z PIŚMIENNICTWA
Fakt nawiązania stosunku pracy bez wypełniania lub okazjonalnego wypełniania obowiązków pracowniczych może być poczytany jako fikcyjne zawarcie umowy, która nie może jako nieprawdziwa powołać do życia stosunku ubezpieczeniowego. Warunkiem objęcia pracowniczym ubezpieczeniem społecznym jest bowiem nie tylko fakt zawarcia stosunku pracy, ale także zamiar stron wypełniania przyjętych przez siebie obowiązków, a przede wszystkim jego rzeczywista realizacja.
A. Wypych-Żywicka, glosa do wyroku SN z 19 września 2003 r. (II UK 41/03; OSP z 2005 r. nr 2, poz. 30, t. 3).
(...) warunkiem objęcia podmiotu zatrudnionego pracowniczym ubezpieczeniem społecznym nie jest sam fakt nawiązania stosunku pracy sprowadzony do czynności zgodnego złożenia oświadczenia woli i konsekwentne płacenie składek na ubezpieczenie społeczne, ale nawiązanie i praktyczna jego realizacja w postaci wykonywania zobowiązania pracowniczego. Tak postrzegane zagadnienie pozwala uznać, że o włączeniu podmiotu do ubezpieczenia społecznego nie decyduje fakt zawarcia umowy i status pracownika, ale przynależność do kategorii osób stanowiących grupę pracowników pozostających w stosunku pracy i wykonujących obowiązki pracownicze.
A. Wypych-Żywicka, glosa do wyroku SN z 19 września 2003 r. (II UK 41/03; OSP z 2005 r. nr 2, poz. 30, t. 2).
Zatrudnienie członków rodziny nie współpracującego
Niekorzystne aspekty w zakresie składek i prawa do świadczeń powodują, że wiele osób jest zainteresowanych podejmowaniem zatrudnienia na podstawie umowy o pracę. Wiąże się to nie tylko z korzyściami płynącymi z ubezpieczeń społecznych, ale także z kodeksu pracy, np. prawo do urlopu wychowawczego.
Niestety, na tym tle dochodzi nadużyć. W każdym wątpliwym przypadku, np. przed wypłatą zasiłku chorobowego albo macierzyńskiego ZUS może przeprowadzić postępowanie wyjaśniające w celu sprawdzenia, czy praca faktyczne była przez danego pracownika świadczona czy też umowa została zawarta tylko po to, by osoba mogła otrzymać w niedalekiej przyszłości zasiłek. Jeżeli ze sprawdzenia wynika, że praca nie była w danym przypadku świadczona, ZUS wyda decyzję wyłączającą z ubezpieczeń społecznych, co w konsekwencji pozbawi taką osobę prawa do świadczeń np. z ubezpieczenia chorobowego.
Kliknij aby zobaczyć ilustrację.ORZECZNICTWO
Organy ubezpieczeń społecznych są uprawnione do kontroli i weryfikacji zawartych umów o pracę w stosunku do osób zgłoszonych do ubezpieczenia społecznego, nie tylko w zakresie warunków formalnych tych umów, ale także tego, czy osoby zgłoszone do ubezpieczenia społecznego faktycznie wykonywały obowiązki pracownicze w okresie wskazanym w umowie.
Wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z 2 grudnia 2004 r. (III AUa 1160/04; Apel. W-wa z 2005 r. nr 1, poz. 4).
Stwierdzenie zatrudnienia na podstawie stosunku pracy osoby bliskiej pracodawcy wymaga jednoznacznych ustaleń, że zostały spełnione warunki podjęcia takiego zatrudnienia oraz że miało miejsce wykonywanie obowiązków w sposób charakterystyczny dla stosunku pracy, a nie tylko, że brak było zakazu zatrudnienia w ramach stosunku pracy.
Wyrok SN z 19 września 2003 r. (II UK 41/03; OSNP z 2004 r. nr 11, poz. 199).
Praca u członka rodziny, nawet na krótko przed przejściem na zasiłek, nie dyskwalifikuje takiego zatrudnienia i nie jest obejściem przepisów ubezpieczeniowych. Trzeba ją jednak jednoznacznie wykazać.
Wyrok SN z 13 lipca 2005 r. (I UK 296/04, M. Prawn. z 2006 r. nr 5, poz. 260).
Podstawa prawna
• Art. 8, art. 68 ustawy z 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (Dz.U. nr 137, poz. 887 z późn. zm.)
Beata Pawłowska