Ze względu na wysokość emerytur i rent osoby je otrzymujące często dorabiają do otrzymywanego świadczenia. Jednak tylko niektóre z nich mogą to robić bez ograniczeń. Emeryci i renciści, którzy nie osiągnęli powszechnego wieku emerytalnego, jeśli zarobią zbyt dużo, muszą liczyć się z tym, że ZUS zmniejszy lub zawiesi ich świadczenie.
Zasady dorabiania przez emerytów i rencistów określone są w przepisach ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z FUS. Zgodnie z nią świadczeniobiorcy – co do zasady – nie mogą osiągać zbyt wysokiego przychodu z tytułu wykonywania działalności podlegającej obowiązkowi ubezpieczenia społecznego oraz z tytułu służby. Chodzi o przychody uzyskiwane z następujących tytułów:
• pracy wykonywanej w ramach stosunku pracy,
• pracy wykonywanej na podstawie umowy o pracę nakładczą,
• pracy wykonywanej w rolniczej spółdzielni produkcyjnej lub spółdzielni kółek rolniczych,
• pracy wykonywanej na podstawie umowy agencyjnej lub umowy zlecenia lub innej umowy o świadczenie usług, do której zgodnie z przepisami kodeksu cywilnego stosuje się przepisy dotyczące zlecenia, albo umowy o dzieło, których wykonywanie jest objęte obowiązkowymi ubezpieczeniami społecznymi lub współpracy przy wykonywaniu tych umów,
• pozarolniczej działalności, której wykonywanie podlega obowiązkowi ubezpieczeń społecznych lub współpracy przy wykonywaniu tych umów,
• wykonywania odpłatnie pracy, na podstawie skierowania do pracy, w czasie odbywania kary pozbawienia wolności lub tymczasowego aresztowania,
• pobierania stypendium sportowego,
• służby pełnionej m.in. w: Wojsku Polskim, Policji, Służbie Więziennej, Państwowej Straży Pożarnej, Służbie Celnej, Straży Granicznej, Urzędzie Ochrony Państwa, Biurze Ochrony Rządu.
Zasady dotyczące zawieszalności świadczeń stosuje się również do osób wyłączonych z obowiązku ubezpieczenia społecznego z tytułu ustalenia prawa do emerytury lub renty, a także wykonujących działalność niepodlegającą obowiązkowemu ubezpieczeniu społecznemu z uwagi na podleganie temu obowiązkowi z innego tytułu.
Warto pamiętać, że na zawieszenie lub zmniejszenie emerytury i renty wpływa nie tylko przychód osiągnięty w kraju, lecz również osiągnięty z tytułu działalności wykonywanej za granicą. ZUS nie wlicza tu natomiast przychodu osiągniętego przed przyznaniem emerytury lub renty lub po ustaniu prawa do tego świadczenia (przykład 1).
WAŻNE
W przypadku gdy po wysłaniu oświadczenia o podjęciu działalności zarobkowej oraz o wysokości deklarowanego przychodu, nastąpi zmiana wysokości tego przychodu, która wpływałaby na kwestię dalszego wypłacania lub niewypłacania świadczenia, emeryt lub rencista powinien to zgłosić do właściwej jednostki ZUS, wypełniając ponownie wspomniane oświadczenie na druku ZUS Rw-73 (przykład 2).
Trzeba powiadomić ZUS
Emeryt lub rencista, który zamierza podjąć pracę, musi powiadomić o tym wypłacającą mu świadczenie jednostkę ZUS, wypełniając w tym celu specjalnie do tego przeznaczony druk ZUS Rw-73 „Oświadczenie emeryta – rencisty o zamiarze osiągania lub nieosiągania przychodu”. W oświadczeniu tym powinien podać przede wszystkim właściwy tytuł (tytuły) osiągania przychodu. Nie jest natomiast konieczne podanie konkretnej jego wysokości, a jedynie oświadczenie, czy będzie on na tyle wysoki, że spowoduje zawieszenie lub zmniejszenie świadczenia, czy też na tyle niski, że nie wywoła takich skutków. Do powyższych obowiązków zostali też zobligowani pracodawcy, zleceniodawcy oraz inni płatnicy składek.
Po otrzymaniu od świadczeniobiorcy zawiadomienia o podjęciu działalności zarobkowej oraz o wysokości zadeklarowanego przychodu ZUS decyduje albo o dalszej wypłacie świadczenia w dotychczasowej kwocie, albo o konieczności jego zawieszenia lub zmniejszenia.
Do 70 proc. przeciętnej pensji
W przypadku gdy świadczeniobiorca wskazuje w oświadczeniu, że jego zamiarem jest osiąganie przychodu w wysokości nieprzekraczającej 70 proc. przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia, ZUS nadal będzie wypłacać emeryturę lub rentę w dotychczasowej, pełnej, wysokości. Przychód, który mieści się w tych granicach, nie ma bowiem żadnego wpływu na zawieszenie lub zmniejszenie emerytury bądź renty przysługującej z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych.
Od 70 do 130 proc.
Jeśli z oświadczenia emeryta lub rencisty wynika, że osiągany przychód będzie przekraczał 70 proc. przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia, ale będzie niższy niż 130 proc. tego wynagrodzenia, ZUS zmniejsza wysokość emerytury, renty z tytułu niezdolności do pracy oraz renty rodzinnej, do której uprawniona jest jedna osoba, o maksymalną kwotę zmniejszenia ustaloną dla emerytury lub renty w danym okresie i zmienianą w terminach waloryzacji emerytur i rent.
Powyżej 130 proc.
Jeśli natomiast emeryt lub rencista zawiadomi ZUS, że jego zamiarem jest osiąganie przychodu w wysokości przekraczającej 130 proc. przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia, ZUS zawiesza prawo do świadczenia, wstrzymując jego wypłatę.
Graniczne kwoty przychodów (niższa i wyższa) są ustalane co kwartał na podstawie przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia ostatnio ogłoszonego przez prezesa GUS. Obecnie obowiązują limity ustalone od 1 marca 2006 roku.
Jeśli do renty rodzinnej uprawnionych jest kilka osób, przychód osiągany przez jedną z nich wpływa jedynie na wysokość tej części renty, która przysługuje tej osobie. Nie ulegają natomiast zmianie kwoty świadczenia przysługujące innym członkom rodziny. Kwota maksymalnego zmniejszenia dla tej osoby jest ustalana proporcjonalnie do liczby uprawnionych (przykład 3).
Osoby uprawnione od renty rodzinnej powinny pamiętać, że osoba osiągająca przychód powodujący zmniejszenie lub zawieszenie świadczenia może zrezygnować z przysługującej jej części renty rodzinnej. Musi w tym celu złożyć wniosek do ZUS o wyłączenie jej z kręgu osób uprawnionych do renty. Wówczas od miesiąca, od którego wstrzymano wypłatę części renty przysługującej tej osobie, ZUS ponownie oblicza wysokość świadczenia dla pozostałych uprawnionych do renty z pominięciem wnioskodawcy. Osoba ta traci więc prawo do pobieranej dotychczas części świadczenia, ale przypada ono niejako pozostałym uprawnionym członkom rodziny. Pozwala to zachować tę część renty rodzinnej, która de facto nie zostałaby wypłacona, w sytuacji gdyby ZUS musiał wstrzymać jej wypłatę w związku z osiąganiem przychodu. Możliwość taka jest szczególnie korzystna, wówczas gdy do renty rodzinnej uprawniona jest większa liczba osób (np. cztery lub pięć osób) (przykład 4).
Dorabiać bez ograniczeń
Niektórzy emeryci i renciści mogą dorabiać bez ograniczeń. Bez względu na wysokość osiąganego przez nich przychodu ich świadczenia nie są zmniejszane ani zawieszane.
Zawieszeniu i zmniejszeniu w związku z osiąganiem przychodu nie podlegają przede wszystkim renty dla inwalidów wojennych, renty dla inwalidów wojskowych, których niezdolność do pracy pozostaje w związku ze służbą wojskową, a także renty rodzinne przysługujące po osobach uprawnionych do tych świadczeń, których śmierć nastąpiła w związku ze służbą wojskową.
Ponadto nie podlegają zawieszeniu ani zmniejszeniu (bez względu na wysokość osiąganego przychodu) świadczenia osób mających ustalone prawo do emerytury i ukończony powszechny wiek emerytalny wynoszący 60 lat dla kobiet i 65 lat dla mężczyzn. Jeśli świadczenie było do tej pory zawieszone lub też zmniejszane, począwszy od miesiąca ukończenia wieku emerytalnego, ZUS wypłaca je w pełnej kwocie (przykład 5). Przywilej dorabiania bez ograniczeń dotyczy również tych osób, które mają przyznaną emeryturę, ale ze względu na ustalone prawo do renty z tytułu niezdolności do pracy lub do renty rodzinnej pobierają rentę jako świadczenie korzystniejsze (przykład 6).
PRZYKŁAD 1
Danuta R. przez pierwsze 6 miesięcy 2005 roku była zatrudniona na umowie o pracę. 30 czerwca 2005 r. pracodawca rozwiązał z nią stosunek pracy. W lipcu 2005 roku wystąpiła więc o rentę z tytułu niezdolności do pracy. ZUS przyznał jej świadczenie od miesiąca złożenia wniosku, czyli od 1 lipca 2005 r. Od tego czasu do końca roku już nie pracowała. Ponieważ przychód z pierwszego półrocza 2005 roku został osiągnięty i wypłacony przed przyznaniem renty, nie ma on wpływu na przyznane później świadczenie.
PRZYKŁAD 2
Marian B. jest rencistą. W styczniu 2006 roku zatrudnił się na pół etatu. Zawiadomił o tym ZUS, deklarując, że będzie osiągał przychód niepowodujący zawieszenia ani zmniejszenia świadczenia. Od 1 kwietnia tego roku będzie pracował na cały etat, w związku z czym przychód z tego tytułu zwiększy mu się o 100 proc. i będzie powodował zmniejszenie renty. Dlatego też będzie musiał zawiadomić o tym fakcie jednostkę ZUS wypłacającą to świadczenie.
PRZYKŁAD 3
Renta rodzinna wynosi 1200 zł brutto i jest wypłacana dwóm braciom po połowie (po 600 zł). Jeden z nich od marca 2006 roku rozpoczął pracę i osiąga z tego tytułu przychód powodujący zmniejszenie świadczenia. O tym fakcie powiadomił ZUS, który zmniejszył mu rentę o maksymalną kwotę zmniejszenia wyliczoną dla jednej osoby przy rencie rodzinnej, do której uprawnione są dwie osoby, czyli o kwotę 175,69 zł (351,38: 2).
PRZYKŁAD 4
Czterej bracia otrzymują rentę rodzinną w łącznej wysokości 1050 zł brutto (po 262,50 zł dla każdego z nich). W styczniu 2006 roku jeden z nich poszedł do pracy. Przychód, jaki miał osiągać, przekraczał 130 proc. przeciętnego wynagrodzenia, co spowodowałoby zawieszenie tej części renty, która mu przysługiwała. Zawiadomił o tym ZUS, ale jednocześnie zgłosił wniosek o wyłączenie go z kręgu osób uprawnionych do renty. ZUS przychylił się do wniosku, pozbawiając go pobieranej dotychczas części renty. Jednocześnie obliczył wysokość świadczenia dla pozostałych członków rodziny. Ponieważ zarówno czterem, jak i trzem osobom uprawnionym do renty przysługuje taki sam procent świadczenia, które otrzymałby zmarły, gdyby żył (w obydwu przypadkach jest to 95 proc. tej kwoty), łączna wysokość renty przyznanej wszystkim uprawnionym nie zmieniła się. Zwiększyły się natomiast części renty przysługujące pozostałym uprawnionym (do 350 zł).
Zawieszenie bezwarunkowe
Są sytuacje, w których ZUS zawiesza prawo do świadczenia w związku z samym wykonywaniem zatrudnienia po przejściu na emeryturę i osiąganiem jakiegokolwiek przychodu. Ma to miejsce wówczas, gdy osoba, która bezpośrednio przed wystąpieniem o to świadczenie wykonywała pracę u danego pracodawcy, po jej przyznaniu dalej pracuje u tego samego pracodawcy i osiąga z tego tytułu jakiś przychód. W takiej sytuacji ZUS nie podejmuje wypłaty przyznanego świadczenia. Przepis nakazujący rozwiązanie stosunku pracy kontynuowanego z tym samym pracodawcą, z którym stosunek pracy trwał przed dniem nabycia prawa do emerytury, odnosi się zarówno do osób, które przechodzą na wcześniejszą emeryturę, a więc w wieku niższym niż 60 lat dla kobiet lub 65 lat dla mężczyzn, jak również do tych, którzy osiągnęli już powszechny wiek emerytalny (odpowiednio 60 lub 65 lat) (przykład 7).
Wystarczy rozwiązać umowę
Należy zaznaczyć, że dla uniknięcia zawieszenia prawa do emerytury wystarczy sam fakt rozwiązania stosunku pracy (nieważne na jak długo). Oznacza to, że możliwe jest ponowne jego nawiązanie – nawet z tym samym co poprzednio pracodawcą i nawet następnego dnia po rozwiązaniu tego stosunku pracy. Warto również podkreślić, że omawiany warunek dotyczy wszystkich stosunków pracy, w jakich pracownik pozostawał przed przejściem na emeryturę (przykład 8).
Bez względu na wysokość przychodu zawieszeniu podlega również renta szkoleniowa. Warto też pamiętać, że możliwe jest zawieszenie emerytury lub renty, niezależnie od osiąganego przychodu, na wniosek samego świadczeniobiorcy.
Świadczenia wypadkowe
Sytuacja, w której osiąganie przychodu w jakiejkolwiek wysokości wpływa na możliwość dalszego pobierania świadczenia, ma miejsce również w przypadku rent przysługujących z ubezpieczenia wypadkowego. Prawo do pobierania renty wypadkowej powiększonej o połowę emerytury, lub też emerytury powiększonej o połowę renty, przysługuje tylko wówczas, gdy świadczeniobiorca nie osiąga żadnego przychodu. W przeciwnym razie może on pobierać tylko jedno świadczenie – wyższe lub wybrane przez siebie, które podlega wtedy ogólnym zasadom zawieszalności.
Po zakończeniu roku kalendarzowego emeryt lub rencista dorabiający do świadczenia powinien wysłać do ZUS zaświadczenie (oświadczenie) o wysokości przychodu, jaki osiągnął w całym roku. Powinien to uczynić najpóźniej do końca lutego następnego roku. Na tej podstawie ZUS dokona rozliczenia jego przychodu.
W jego wyniku może się okazać, że świadczeniobiorca musi zwrócić pewną kwotę do ZUS, ale może też wystąpić sytuacja odwrotna, kiedy to ZUS będzie musiał dokonać zwrotu osobie uprawnionej. Ten drugi przypadek ma miejsce np. wtedy, gdy świadczenie było zmniejszone w maksymalnej wysokości, a po dostarczeniu dokładnej kwoty przychodu, okazało się, że powinno być w poszczególnych miesiącach zmniejszone o mniejszą kwotę przekroczenia.
Obowiązek zawiadomienia ZUS o wysokości przychodu w całym poprzednim roku ciąży również na pracodawcach zatrudniających emerytów i rencistów, a także na innych płatnikach składek odprowadzających za nich składki do ZUS. W praktyce wystarcza w tym przypadku wystawienie przez nich odpowiedniego zaświadczenia i dostarczenie tego zaświadczenia przez pracownika uprawnionego do emerytury lub renty do jednostki ZUS wypłacającej świadczenie.
RADZIMY
• ZUS nie wymaga, abyś w oświadczeniu o zamiarze osiągania przychodu złożonym w trakcie roku kalendarzowego podawał konkretną jego wysokość. Musisz oświadczyć jedynie, czy przychód jest na tyle wysoki, że spowoduje zawieszenie lub zmniejszenie świadczenia. Konkretną wysokość przychodu musisz podać przy okazji ostatecznego jego rozliczenia po zakończeniu roku kalendarzowego.
• Jeśli zmienił ci się przychód i ma to wpływ na zawieszenie lub zmniejszenie emerytury bądź renty, powinieneś złożyć kolejne oświadczenie, z którego będzie wynikało, że osiągany przychód uległ zmianie. W przeciwnym razie świadczenie będzie nadal wypłacane w wysokości wynikającej z pierwszego oświadczenia.
Co w zaświadczeniu
W zaświadczeniu o wysokości przychodu dla osoby uprawnionej do emerytury lub renty płatnik składek powinien podać przede wszystkim te jego składniki, które stanowią podstawę wymiaru składek na ubezpieczenia społeczne. Pracodawca powinien wymienić także kwoty wynagrodzenia za czas niezdolności do pracy wypłaconego pracownikowi na podstawie przepisów kodeksu pracy, kwot pobranych przez pracownika zasiłków: chorobowego, macierzyńskiego i opiekuńczego oraz kwot świadczenia rehabilitacyjnego i wyrównawczego, zasiłku wyrównawczego i dodatku wyrównawczego.
Roczne albo miesięczne
Na podstawie zawiadomienia o kwocie przychodu osiągniętego w poprzednim roku kalendarzowym ZUS dokonuje jego rozliczenia. Może go zrobić: w stosunku rocznym oraz w stosunku miesięcznym. Wariant rozliczenia wybiera sam zainteresowany. Może on też o wybór najkorzystniejszego wariantu poprosić ZUS.
Po roku
Rozliczenie w stosunku rocznym polega na porównaniu kwoty przychodu osiągniętego w danym roku z kwotami granicznymi przychodu ustalonymi dla tego roku. Pierwsza kwota graniczna to suma dopuszczalnych kwot przychodu w kolejnych miesiącach roku stanowiąca 70 proc. przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia. Druga kwota graniczna to 130 proc. przeciętnego wynagrodzenia w każdym z kolejnych miesięcy tego roku. W 2005 roku wyniosły one odpowiednio: 19 814,50 zł oraz 36 797,40 zł.
Jeśli po dokonaniu takiego porównania okazuje się, że osiągnięty przychód nie przekroczył niższej kwoty rocznej, oznacza to, że świadczenie przysługiwało w tym roku w pełnej wysokości. Jeśli ZUS w trakcie roku, na podstawie zawiadomienia świadczeniobiorcy, zawiesił lub zmniejszył świadczenie, zobowiązany jest w takiej sytuacji dokonać wypłaty niewypłaconych w poprzednich miesiącach świadczeń lub ich części.
Jeśli przychód w całym poprzednim roku przekroczył niższą kwotę graniczną dla tego roku, ale nie był wyższy od drugiego progu, wówczas organ ZUS uznaje, że świadczenie za cały rok podlegało zmniejszeniu o kwotę przekroczenia, ale nie więcej niż o maksymalną kwotę zmniejszenia obowiązującą dla danego roku, będącą sumą kwot maksymalnych zmniejszeń obowiązujących w kolejnych miesiącach kalendarzowych tego roku (patrz ramka)
Natomiast wariant miesięczny rozliczenia przez ZUS przychodu emeryta lub rencisty polega na porównaniu kwot tego przychodu osiągniętego w poszczególnych miesiącach danego roku z dopuszczalnymi kwotami przychodu (70 proc. i 130 proc. przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia) w każdym z tych miesięcy.
PRZYKŁAD 5
Maria R. była uprawniona do wcześniejszej emerytury. W styczniu 2005 roku zaczęła pracować. Ze względu na wysokie zarobki ZUS zawiesił jej prawo do tego świadczenia. W listopadzie 2005 roku. Maria R. ukończyła 60 lat. Od tego miesiąca ZUS podjął więc wypłatę emerytury.
PRZYKŁAD 6
Henryk P. w styczniu 2006 roku ukończył 65 lat i złożył wniosek o emeryturę. W związku z tym, że spełniał pozostałe warunki, ZUS przyznał mu to świadczenie. Ponieważ jednak Henryk P. był już wcześniej uprawniony do wysokiej renty rodzinnej po zmarłej żonie, jako świadczenie korzystniejsze wybrał rentę. Tym samym ZUS zawiesił mu prawo do emerytury. Miesiąc po przyznaniu świadczenia rozpoczął pracę na pół etatu. Mimo że osiąga z tego tytułu wysoki przychód, nie ma on wpływu na zawieszenie lub zmniejszenie pobieranej renty. Spełnił bowiem warunek posiadania statusu emeryta oraz ukończenia powszechnego wieku emerytalnego.
PRZYKŁAD 7
Oskar T. pracuje. W czerwcu 2006 roku ukończy 65 lat i będzie chciał przejść na emeryturę. Aby ZUS wypłacił mu świadczenie, będzie musiał rozwiązać stosunek pracy. Jeśli zatrudni się ponownie, wysokość jego zarobków nie będzie miała wpływu na pobieranie świadczenia.
PRZYKŁAD 8
Janina Z. pracuje w dwóch firmach (w jednej na cały etat, a w drugiej na pół etatu). Jeśli po przejściu na emeryturę zwolni się tylko z jednej z nich i dalej będzie pracować w drugiej, ZUS zawiesi emeryturę od razu po jej przyznaniu. Nie zostaną bowiem rozwiązane wszystkie stosunki pracy.
Kwoty graniczne dla dodatkowych zarobków w 2005 roku
• 19 814,50 zł – dolna kwota graniczna (70 proc. przeciętnego wynagrodzenia)
• 36 797,40 zł – górna kwota graniczna (130 proc. przeciętnego wynagrodzenia)
KWOTY ROCZNE MAKSYMALNEGO ZMNIEJSZENIA (2005)
• emerytury i renty z tytułu całkowitej niezdolności do pracy – 4670,88 zł.
• renty z tytułu częściowej niezdolności do pracy – 3503,40 zł.
• renty rodzinnej, do której uprawniona jest jedna osoba – 3970,44 zł.
Marek Opolski
gp@infor.pl
Podstawa prawna
• Ustawa z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z FUS (t.j. Dz.U. z 2004 r. nr 39, poz. 353 z późn. zm.).
• Ustawa z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (Dz.U. nr 137, poz. 887 z późn. zm.).
• Rozporządzenie ministra pracy i polityki socjalnej z dnia 22 lipca 1992 r. w sprawie szczegółowych zasad zawieszania lub zmniejszania emerytury i renty (Dz.U. nr 58, poz. 290 z późn. zm.).
