Nieznajomość przez doradcę podatkowego przepisów prawa podatkowego oznacza naruszenie przez niego podstawowego obowiązku profesjonalisty, jakim jest obowiązek kompetencji. Ignorancja, o której mowa, jest równoznaczna z umyślnym pozbawieniem się możliwości prawidłowego wykonywania usług na rzecz potencjalnych klientów.
Takie wnioski wynikają z orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego dotyczącego zakresu roszczenia zwrotnego zakładu ubezpieczeń wobec doradcy podatkowego, który wyrządził szkodę klientowi w związku z nieznajomością prawa. TK odpowiadając na pytanie prawne jednego z sądów uznał, że nieobowiązujący już przepis rozporządzenia Ministra Finansów z 18 lutego 1997 r. określający warunki obowiązkowego ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej podmiotów wykonujących doradztwo podatkowe za szkody wyrządzone przy wykonywaniu czynności doradztwa podatkowego jest zgodny z konstytucją.
Pytanie zostało zadane w związku ze sprawą doradcy podatkowego, który prowadząc działalność podatkową na własny rachunek naraził na szkodę klienta. Spółka jako prowadząca zakład pracy chronionej była zwolniona z 10-proc. podatku od osób prawnych. Kwotę zwolnioną od podatku spółka powinna przekazać Państwowemu Funduszowi Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych. Na skutek nieznajomości przepisów przez doradcę podatkowego podatniczka nadpłaciła podatek, ale powstały zaległości w PFRON, który naliczył odsetki. Spółka je zapłaciła i zażądała naprawienia szkody od doradcy. Szkodę pokrył zakład ubezpieczeń, w którym doradca wykupił polisę OC. Następnie towarzystwo regresowo dochodziło od niego zapłaty tej kwoty. Na tym tle powstała wątpliwość sądu cywilnego, który rozstrzyga spór między doradcą a zakładem ubezpieczeń.
Jednocześnie Trybunał Konstytucyjny podkreślił, że regulacje dotyczące zakresu odszkodowania w omawianej sprawie przeniósł z poziomu przepisów wykonawczych na pozom ustawowy. Obecnie regulacja ta znajduje się w art. 11 ustawy o ubezpieczeniach obowiązkowych.
Według obowiązującego stanu prawnego ubezpieczyciel ma obowiązek wypłacić odszkodowanie za szkodę powstałą w wyniku rażącego niedbalstwa, co zostało zaakceptowane w art. 11 ust. 2 ustawy. W tym zakresie dysponuje regresem w stosunku do ubezpieczonego. Oczywistym celem tego rozwiązania prawnego jest ochrona interesów poszkodowanych przez daną im gwarancję szybkich wypłat odszkodowań przy jednoczesnej ochronie interesów zakładów ubezpieczeń dysponujących roszczeniem zwrotnym wobec profesjonalisty, w szczególności adwokata, doradcy podatkowego, notariusza, radcy prawnego, którzy to wykonując działalność wskutek rażącego niedbalstwa wyrządzili szkodę klientowi. Przedmiotem oceny TK jest jednak tylko par. 15 nieobowiązującego rozporządzenia.
Zakres odpowiedzialności
TK podkreślił jednak, że art. 92 ust. 1 konstytucji, na który powołał się sąd zadający pytanie nie jest adekwatnym wzorcem kontroli w tej sprawie. Drugi wzorzec to art. 827 par. 1 kodeksu cywilnego. TK zwrócił uwagę, że powyższy przepis nie reguluje regresu zakładu ubezpieczeń, ale zakres jego odpowiedzialności. Zarówno w kodeksie cywilnym jak i ustawie o ubezpieczeniach obowiązkowych te dwie kwestie traktowane są rozłącznie, choć istnieje między nimi zależność. Tak więc w kodeksie cywilnym w art. 827 określony został zakres odpowiedzialności, a regresowi poświęcony jest kolejny przepis art. 828 tej ustawy. Podobnie w ustawie o ubezpieczeniach obowiązkowych, gdzie te kwestie normują odpowiednio art. 11 ust. 2 i art. 11 ust. 3. Jak zauważył Trybunał, między tymi instytucjami zachodzi ścisły związek. Bo jeśli zakład ubezpieczeń nie odpowiada, tj. nie wypłaca odszkodowania, to problem przyznania mu roszczeń zwrotnych w ogóle nie powstanie. Regulacja roszczenia regresowego w tym przypadku byłaby bezprzedmiotowa. Problem regresu pojawia się wyłącznie pod warunkiem, że zakład ubezpieczeń spełnił świadczenie wobec poszkodowanego. Sens wyłączenia odpowiedzialności zakładu za szkody wyrządzone z winy umyślnej ubezpieczonego lub osób, za które on ponosi odpowiedzialność (regulacja art. 827 par. 1), sprowadza się do stwierdzenia, że w przypadku spowodowania szkody z winy umyślnej nie mamy do czynienia z wypadkiem losowym, lecz ze świadomym, często celowym działaniem zmierzającym do wyrządzenia szkody. Tymczasem podstawową ideą ubezpieczeń jest ochrona ubezpieczającego, ubezpieczonego, poszkodowanego przed skutkami wydarzeń losowych stanowiących tzw. wypadek ubezpieczeniowy.
Rażące niedbalstwo
Jeśli w analizowanych przepisach ustawodawca nieomal zrównuje wyrządzenie szkody umyślnie z wyrządzeniem jej w wyniku rażącego niedbalstwa, czyni to w myśl łacińskiej zasady „rażące niedbalstwo jest równe winie umyślnej”. Z praktycznego punktu widzenia stosowanie tej zasady można uzasadnić problemami dowodowymi. Odnosząc to do stanu faktycznego w opisywanej sprawie TK stwierdził, że nieznajomość przez doradcę podatkowego przepisów prawa podatkowego oznacza naruszenie przez niego podstawowego obowiązku profesjonalisty, jakim jest obowiązek kompetencji. Ignorancja, o której mowa, jest równoznaczna z umyślnym pozbawieniem się możliwości prawidłowego wykonywania usług na rzecz potencjalnych klientów. I w konsekwencji godzenie się na ewentualne wyrządzanie im szkód. W tej sytuacji ustalenie, czy szkoda została wyrządzona umyślnie czy na skutek rażącego niedbalstwa, to kwestia precyzyjnych odróżnień wymagających pogłębienia zagadnień postaci zawinienia. Trzeba podkreślić, że zakład ubezpieczeń nie ponosiłby odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną wskutek rażącego niedbalstwa doradcy podatkowego. Przyznanie zakładowi ubezpieczeń regresu spełnia inną rolę niż określenie mu zakresu odpowiedzialności. Ewentualny problem ewentualnego przyznania ubezpieczycielowi roszczenia zwrotnego wobec sprawcy szkody i określenia jego zakresu pojawia się wyłącznie pod warunkiem, że ubezpieczyciel ponosi odpowiedzialność i spełnił świadczenie. W takiej sytuacji wyposażenie zakładu w roszczenie regresowe to rozstrzygnięcie dylematu, jaki powstaje w związku z ubezpieczeniem. Z jednej strony ubezpieczyciel zobowiązany jest do wypłaty odszkodowania, z drugiej podstawowe zasady moralne i zasady prawa cywilnego sprzeciwiają się zwolnieniu sprawcy szkody tylko dlatego, że szkoda została już naprawiona przez inny podmiot.
Funkcja regresu
Wiadomo, że poszkodowany ma otrzymać odszkodowanie tylko raz. Regres oznacza, że ostatecznie ciężar naprawienia szkody ma spocząć na sprawcy. Regres odgrywa funkcję prewencyjno-wychowawczą. Jest podyktowany celami gospodarczymi, a także względami etycznymi. Nie ma podstaw do konfrontowania par. 15 rozporządzenia z art. 827 Kodeksu cywilnego.
Należałoby uznać, że ustawodawca dopuszcza regres w kwestionowanym przez pytający sąd zakresie. Jeżeli dodać do tego treść art. 11 ust. 3 ustawy o ubezpieczeniach obowiązkowych, który wprost reguluje roszczenie zwrotne zakładu wobec profesjonalistów ubezpieczonych od OC w razie wypłacenia odszkodowania za szkodę powstałą w wyniku ich rażącego niedbalstwa, wówczas staje się jasne, że regulacja prawa polskiego na poziomie ustawowym nie wyklucza rozwiązania, jakie zostało zawarte w kwestionowanym par. 15 rozporządzenia (wyrok TK z 27 lutego 2006 r., sygn. akt P21/05).
Opracowała Aleksandra Tarka