Nowelizacja ustawy o świadczeniach rodzinnych wprowadzona dwoma ustawami z 29 grudnia 2005 r. wniosła wiele istotnych zmian w obowiązujących przepisach dotyczących tej sfery. Omawiamy je w tym artykule ze szczególnym uwzględnieniem tych, które powinni znać pracodawcy przyznający i wypłacający świadczenia rodzinne.
Pierwsza ustawa weszła w życie 14 stycznia br. (niektóre zmiany obowiązują już jednak od 1 stycznia br.). Druga ustawa (wprowadzająca tzw. becikowe dla wszystkich matek) weszła w życie 9 lutego br. (o becikowe mogą starać się rodzice, których dzieci urodziły się trzy miesiące przed datą wejścia w życie nowych przepisów).
1. Krąg osób uprawnionych do świadczeń rodzinnych
Zmianie uległ przepis dotyczący obowiązku przebywania na terytorium Polski osoby pobierającej świadczenia rodzinne. Dotychczas obowiązywał przepis, zgodnie z którym osoba ubiegająca się o świadczenia powinna zamieszkiwać i przebywać na terytorium Polski przez okres co najmniej roku przed złożeniem wniosku, a także w trakcie pobierania świadczeń. Taki zapis powodował wątpliwości dotyczące prawa do świadczeń w przypadku wyjazdu osoby uprawnionej za granicę. Po wprowadzonych zmianach świadczeniobiorca nie musi w sposób ciągły przebywać w Polsce. Wyjazd na krótki okres za granicę, np. w celach turystycznych, nie powoduje utraty prawa do świadczeń.
2. Osoba samotnie wychowująca dziecko
Obecnie w ustawie zostało wprost zapisane, że nie jest osobą samotnie wychowującą dziecko osoba, która choć jedno dziecko wychowuje wspólnie z jego rodzicem. Dotychczas była to tylko interpretacja, która w wielu przypadkach była nieuznawana przez organy odwoławcze. Konsekwencją zmiany tej definicji jest ograniczenie liczby osób uprawnionych do dodatku z tytułu samotnego wychowywania dziecka. Należy podkreślić, że prawo do tego dodatku powoduje, iż pracownik ubiega się o wszystkie świadczenia rodzinne w gminie, a nie u pracodawcy.
PRZYKŁAD
Pracownica jest wdową, wychowuje dwoje dzieci. Ojcem jednego dziecka jest nieżyjący mąż, natomiast ojcem drugiego dziecka jest mężczyzna, z którym pracownica żyje w nieformalnym związku. Wymienione osoby stanowią pełną rodzinę. Na dziecko, którego ojciec nie żyje, nie przysługuje dodatek z tytułu samotnego wychowywania. Tym samym, jeśli pracownica ta ubiega się o świadczenia rodzinne po 1 stycznia 2006 r., to nie mając prawa do dodatku z tytułu samotnego wychowywania, o świadczenia powinna występować u pracodawcy.
3. Obliczanie dochodu
Uzyskaniem lub utratą dochodu jest, tak jak dotychczas, odpowiednio uzyskanie lub utrata prawa do zasiłku dla bezrobotnych, ale również uzyskanie lub utrata przyznawanego przez urząd pracy stypendium w wysokości zasiłku dla bezrobotnych. Te stypendia to wynagrodzenia wypłacane przez urząd pracy absolwentom odbywającym staż po zakończeniu nauki.
PRZYKŁAD
Pracownik ubiega się o zasiłek rodzinny na dwie córki w wieku 14 i 15 lat. Rodzina składa się z 5 osób: pracownika, jego żony, dwóch córek oraz pozostającego na utrzymaniu syna w wieku 22 lat, na którego zasiłek rodzinny nie przysługuje. Na dochód rodziny z 2004 r. (na podstawie dochodów z tego właśnie roku ustalane jest prawo do świadczeń w aktualnym okresie zasiłkowym) składa się dochód współmałżonków z tytułu wynagrodzenia za pracę oraz dochód syna uzyskany z tytułu otrzymywanego w trakcie stażu stypendium z urzędu pracy. Staż syna zakończył się jednak we wrześniu 2005 r. i pracownik wnosi o uwzględnienie dochodu utraconego.
Pracownik osiągnął w 2004 r. dochód z zatrudnienia w wysokości 17 000 zł, czyli średnio 1416,67 zł miesięcznie (17 000 zł : 12 miesięcy).
Żona pracownika również z tytułu zatrudnienia osiągnęła w 2004 r. dochód w wysokości 13 200 zł, czyli średnio 1100 zł miesięcznie (1320 zł : 12 miesięcy).
Pozostający na utrzymaniu syn osiągnął w 2004 r. dochód z tytułu stypendium stażowego w wysokości 1500 zł, czyli średnio 125 zł miesięcznie (1500 zł : 12 miesięcy).
Łączny dochód rodziny w 2004 r. wyniósł więc 31 700 zł, czyli średnio 2641,67 zł miesięcznie (31 700 zł : 12 miesięcy), co w przeliczeniu na osobę w rodzinie daje kwotę 528,33 zł (2641,67 zł : 5 osób). Kwota ta przekracza kryterium uprawniające do świadczeń rodzinnych, które wynosi 504 zł miesięcznie.
W związku z poszerzeniem katalogu utraty dochodu o utratę prawa do stypendium, stypendium to jako dochód utracony nie podlega wliczeniu do dochodu rodziny. Tym samym dochód rodziny uzyskany w 2004 r., na podstawie którego należy ustalić prawo do zasiłku rodzinnego, to łączny dochód pracownika i jego żony. Jest to kwota 30 200 zł (17 000 + 13 200), czyli średni miesięczny dochód rodziny w przeliczeniu na osobę, po uwzględnieniu dochodu utraconego, wynosi 503,33 zł (30 200 zł : 12 miesięcy : 5 osób). Dochód ten uprawnia pracownika do zasiłku rodzinnego na dzieci.
Następną zmianą w katalogu uzyskania i utraty dochodu jest – obok uzyskania lub utraty prawa do emerytury lub reny, renty rodzinnej lub renty socjalnej – uwzględnienie przy obliczaniu dochodu również utraty lub uzyskania zasiłku przedemerytalnego lub świadczenia przedemerytalnego.
PRZYKŁAD
Pracownik w styczniu 2006 r. wystąpił z wnioskiem o zasiłek rodzinny na dwoje dzieci i o pomniejszenie dochodu rodziny o dochód utracony, w związku z utratą przez jego żonę zatrudnienia i przejściem na świadczenie przedemerytalne.
Żona pracownika do 31 grudnia 2005 r. pozostawała w zatrudnieniu, a od 1 stycznia 2006 r. zaczęła pobierać świadczenie przedemerytalne. Dochód żony z 2004 r. w związku z utratą zatrudnienia należy uznać za utracony, ale jednocześnie ma miejsce uzyskanie dochodu w wysokości świadczenia przedemerytalnego.
Na miesięczny dochód rodziny, na podstawie którego należy ustalić prawo do zasiłku rodzinnego, składa się przeciętny miesięczny dochód pracownika uzyskany w 2004 r., obliczony na podstawie zaświadczenia z urzędu skarbowego, oraz miesięczna wysokość świadczenia przedemerytalnego.
Zmianie uległ też sposób obliczania dochodu z tytułu gospodarstwa rolnego. Dochód ten oblicza się na podstawie liczby hektarów przeliczeniowych znajdujących się w posiadaniu rodziny w roku kalendarzowym poprzedzającym okres zasiłkowy. Od dnia wejścia w życie ustawy nowelizującej (czyli od 14 stycznia br.) miesięczna wartość dochodu z 1 ha przeliczeniowego została określona w wysokości 1/12 dochodu ogłaszanego corocznie w obwieszczeniu przez Prezesa Głównego Urzędu Statystycznego na podstawie art. 18 ustawy z 15 listopada 1984 r. o podatku rolnym. Zgodnie z obwieszczeniem Prezesa GUS z 28 października 2005 r. miesięczny dochód z 1 ha przeliczeniowego w 2004 r. wyniósł 135,50 zł. Dotychczas dochód rolników ustalało się w wysokości określonej w przepisach o pomocy społecznej. Wynosił on 194 zł miesięcznie. Jest to więc zmiana korzystna dla rolników, gdyż więcej rodzin rolników będzie miało prawo do świadczeń rodzinnych.
PRZYKŁAD
W 2004 r., z którego dochód przyjmuje się do ustalenia prawa do zasiłku, rodzina posiadała gospodarstwo rolne o powierzchni 2 ha. Przed zmianą roczny dochód z tego gospodarstwa wynosił 4656 zł (2 ha × 194 zł × 12 miesięcy), natomiast po zmianie jest mniejszy o 1404 zł i wynosi 3252 zł (2 ha × 135,5 zł × 12 miesięcy).
Zmiana ta dotyczy osób ubiegających się o świadczenia rodzinne po 14 stycznia 2006 r. Jeśli przed tą datą świadczenia nie przysługiwały, gdyż dochód rodziny obliczony na podstawie poprzedniej wyższej stawki dochodu z hektara przekraczał ustawowe kryterium uprawniające do świadczeń, zainteresowane osoby powinny ponownie złożyć wniosek. Świadczenia zostaną w takim przypadku przyznane od miesiąca złożenia tego właśnie kolejnego wniosku.
4. Podwyższenie wysokości dodatku z tytułu urodzenia dziecka
Zmiana w zasadach przyznawania jednorazowego dodatku z tytułu urodzenia dziecka polega na podwyższeniu od 1 stycznia 2006 r. kwoty tego dodatku z 500 na 1000 zł. Podstawową zasadą jest, że dodatek ten przysługuje na wszystkie dzieci uprawnione do zasiłku rodzinnego, pod warunkiem złożenia wniosku w ciągu roku od dnia urodzenia dziecka.
Prawo do zasiłku rodzinnego przysługuje, jeżeli dochód na osobę w rodzinie nie przekracza kwoty 504 zł lub 583 zł, gdy w rodzinie jest dziecko mające orzeczenie o niepełnosprawności lub orzeczenie o umiarkowanym albo znacznym stopniu niepełnosprawności. Należy podkreślić, że przy ustalaniu prawa do zasiłku rodzinnego w obecnie trwającym okresie zasiłkowym (od 1 września 2005 r. do 31 sierpnia 2006 r.) uwzględnia się przeciętny miesięczny dochód na osobę w rodzinie uzyskany w 2004 r.
Dodatek z tytułu urodzenia dziecka przysługuje także na dzieci urodzone przed 1 stycznia 2006 r., jeżeli nie był on dotychczas wypłacony i nie minął rok od dnia urodzenia dziecka. Jednak osoby, które otrzymały ten dodatek przed 1 stycznia w kwocie 500 zł, nie mogą ubiegać się o ponowne przyznanie dodatku i wypłatę wyrównania.
PRZYKŁAD
Pracownikowi 5 stycznia 2006 r. urodziło się dziecko. 20 stycznia złożył on wniosek o przyznanie zasiłku rodzinnego wraz z dodatkiem z tytułu urodzenia dziecka. Dochód rodziny uprawnia do zasiłku rodzinnego i pracodawca przyznał zasiłek rodzinny od stycznia 2006 r. i jednorazowy dodatek z tytułu urodzenia dziecka w kwocie 1000 zł.
PRZYKŁAD
Pracownik 5 stycznia 2006 r. złożył wniosek o przyznanie zasiłku rodzinnego na dziecko urodzone 10 listopada 2005 r. Do tej pory nie otrzymywał zasiłku rodzinnego ani dodatku z tytułu urodzenia dziecka, gdyż nie ubiegał się o te świadczenia. Rodzina spełnia kryterium dochodowe. Od dnia narodzin dziecka nie minął jeszcze rok, tym samym od stycznia 2006 r. pracownikowi przysługuje zasiłek rodzinny i jednorazowy dodatek z tytułu urodzenia dziecka w kwocie 1000 zł.
5. Jednorazowa zapomoga z tytułu urodzenia się dziecka (tzw. becikowe)
Świadczenie to przysługuje jednorazowo w kwocie 1000 zł z tytułu urodzenia się żywego dziecka. Przyznawać je będą na podstawie pisemnego wniosku urzędy gminy właściwe ze względu na miejsce zamieszkania osoby ubiegającej się.
Taki wniosek może złożyć matka, ojciec lub opiekun prawny dziecka, niezależnie od wysokości uzyskiwanych dochodów. Istotne jest jednak, że nie może on zostać złożony później niż 3 miesiące od dnia narodzin – wniosek złożony po tym terminie pozostanie bez rozpatrzenia. Praktycznie jedynym dokumentem, jaki należy dołączyć do wniosku, jest akt urodzenia dziecka.
Należy podkreślić, że o becikowe mogą też ubiegać się osoby, których dzieci urodziły się trzy miesiące przed datą wejścia w życie nowych przepisów. O takie świadczenie mogą więc wystąpić rodzice, których dzieci urodziły się 9 listopada 2005 r. lub później (ustawa wprowadzająca becikowe weszła w życie 9 lutego br.).
WAŻNE!
Aby otrzymać becikowe (1000 zł), należy złożyć w gminie wniosek o jego przyznanie w ciągu 3 miesięcy od daty urodzenia dziecka.
Ponadto w ustawie o świadczeniach rodzinnych został wprowadzony zapis dający każdej gminie prawo do przyznania ze środków własnych dodatkowych jednorazowych świadczeń z tytułu urodzenia dziecka. Wprowadzenie takiego dodatkowego świadczenia, ze szczegółowym określeniem zasad przyznawania, powinno nastąpić w wyniku uchwały rady gminy.
6. Weryfikacja dochodów
Przed nowelizacją omawianej ustawy osoby otrzymujące świadczenia rodzinne musiały złożyć do 15 marca 2006 r. oświadczenie o dochodach uzyskanych w 2005 r. Był to obowiązek weryfikacji prawa do świadczeń rodzinnych w połowie okresu zasiłkowego.
Przepis nakładający ten obowiązek został uchylony. Tym samym w marcu br. nie będzie prowadzona weryfikacja prawa do świadczeń rodzinnych. Jednocześnie nie przewiduje się wprowadzania innych rozwiązań służących weryfikacji prawa do świadczeń w trakcie okresu zasiłkowego.
Wciąż pozostaje jednak możliwość zmiany lub uchylenia prawa do świadczeń przyznanych już pracownikowi w przypadku zmiany jego sytuacji rodzinnej (np. zaprzestanie przez dziecko nauki) lub dochodowej (np. podjęcie pracy przez członka rodziny pracownika).
7. Kontynuacja wypłaty świadczeń uzależnionych od niepełnosprawności
Dotychczasowe uregulowania były dość nieprecyzyjne. Pojawiał się problem, od kiedy przyznać świadczenia uzależnione od niepełnosprawności, w sytuacji gdy kolejne orzeczenie osoba ubiegająca się dostarcza np. 2 miesiące po wygaśnięciu poprzedniego. Czy od miesiąca dostarczenia orzeczenia (gdyż generalną zasadą jest, iż świadczenia przysługują od miesiąca złożenia kompletnego wniosku, czyli ze wszystkimi wymaganymi dokumentami), czy też od miesiąca bezpośrednio następującego po miesiącu wygaśnięcia poprzedniego orzeczenia (gdyż nowe orzeczenie jest kontynuacją poprzedniego).
Po wprowadzonych zmianach w przypadku utraty ważności orzeczenia o niepełnosprawności lub orzeczenia o niepełnosprawności w stopniu znacznym albo umiarkowanym i uzyskania kolejnego orzeczenia stanowiącego kontynuację poprzedniego, prawo do świadczeń uzależnionych od niepełnosprawności (np. zasiłku pielęgnacyjnego lub dodatku z tytułu kształcenia i rehabilitacji) ustala się od pierwszego dnia miesiąca, w którym upłynął termin ważności, jeżeli po utracie ważności orzeczenia osoba złożyła u pracodawcy wniosek o ustalenie prawa do odpowiednich świadczeń.
Osoba składająca wniosek o ustalenie prawa do zasiłku pielęgnacyjnego zobowiązana jest dołączyć do wniosku składanego u pracodawcy dokument potwierdzający złożenie wniosku o ustalenie niepełnosprawności. Jest to np. kopia wniosku o wydanie orzeczenia o niepełnosprawności złożonego w powiatowym zespole orzekającym. Może to być też oświadczenie o dacie wystąpienia do powiatowego zespołu orzekającego z wnioskiem o wydanie orzeczenia o niepełnosprawności albo inny dokument.
PRZYKŁAD
Pracownik pobierał zasiłek pielęgnacyjny do grudnia 2005 r. W styczniu 2006 r. złożył u swojego pracodawcy wniosek o zasiłek pielęgnacyjny na dalszy okres. Dołączył do niego kopię złożonego wniosku o wydanie orzeczenia o niepełnosprawności przez powiatowy zespół orzekający. Orzeczenie stwierdzające niepełnosprawność dziecka zostało wydane w lutym 2006 r. Pracodawca powinien wypłacić pracownikowi zasiłek pielęgnacyjny począwszy od stycznia 2006 r., a więc od miesiąca, w którym pracownik wystąpił z wnioskiem o ponowne przyznanie zasiłku pielęgnacyjnego na podstawie kolejnego orzeczenia o niepełnosprawności.
• ustawa z 28 listopada 2003 r. o świadczeniach rodzinnych – Dz.U. Nr 228, poz. 2255; ost.zm. Dz.U z 2005 r. Nr 267, poz. 2260
• ustawa z 29 grudnia 2005 r. o zmianie ustawy o świadczeniach rodzinnych – Dz.U. Nr 267, poz. 2260
• ustawa z 29 grudnia 2005 r. o zmianie ustawy o świadczeniach rodzinnych – Dz.U. z 2006 r. Nr 12, poz. 67
Tomasz Wardach
specjalista w zakresie świadczeń rodzinnych