Działalność w zakresie ochrony zdrowia z reguły nie ma charakteru twórczego. Jednak niekiedy realizacji świadczeń zdrowotnych towarzyszą działania twórcze, owocujące powstawaniem utworów w rozumieniu prawa autorskiego.
Niniejszy artykuł sygnalizuje powiązania między świadczeniami zdrowotnymi a prawem autorskim, co w praktyce stanowi kwestię istotną z punktu widzenia zarówno zakładów opieki zdrowotnej, jak i personelu medycznego, a zwłaszcza lekarzy.
Żeby był utwór, musi być dzieło
Utwór, mimo jego niematerialnego charakteru, stanowi odrębne dobro prawne. Jest to o tyle istotne, że utwór, niezależnie od jego oceny w świetle przepisów ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych, powinien być postrzegany jako dzieło w rozumieniu prawa cywilnego (por. art. 627 k.c.). Ten ogólny status prawny utworu jako dzieła powinien być nałożony na definicję świadczeń zdrowotnych z art. 3 ustawy o zakładach opieki zdrowotnej.
Podstawowy wniosek, jaki w związku z tym zestawieniem się nasuwa, to eliminacja ze sfery prawa autorskiego tych wszystkich świadczeń zdrowotnych, które realizowane są w oparciu o umowy zlecenia (o świadczenie usług – por. art. 750 k.c.), nie zaś umowy o dzieło.
Co do zasady, umowy zlecenia, jako umowy starannego działania, nie skutkują powstawaniem odrębnych dzieł, wobec czego efektem ich realizacji nie mogą być utwory w rozumieniu prawa autorskiego. Dotyczy to np. takich podstawowych, zleceniowych świadczeń zdrowotnych, jak leczenie, rehabilitacja czy opieka lub pielęgnacja.
Nie każde dzieło jest dziełem twórczym
To, że dane świadczenie zdrowotne realizowane jest w oparciu o umowę o dzieło, nie oznacza jeszcze, że jego realizacja skutkuje powstaniem utworu w rozumieniu prawa autorskiego. Realizowane na podstawie umowy o dzieło świadczenia zdrowotne mogą być podzielone na dwa rodzaje:
1) świadczenia nieistotne z punktu widzenia przepisów prawa autorskiego oraz
2) świadczenia skutkujące powstawaniem utworów.
Pierwsza grupa stanowi zdecydowaną większość. Wynika to z celu wykonywania świadczeń zdrowotnych. Jest nim fachowa pomoc medyczna dla wymagających jej pacjentów, nie zaś kreacja nowych dzieł, mających twórczy charakter.
W niektórych zresztą przypadkach twórcze działanie personelu medycznego jest wręcz nieosiągalne. Dotyczy to np. świadczeń zabiegowych, w przypadku których czynności lekarza muszą być w pierwszej kolejności zgodne z zasadami fachowej sztuki lekarskiej, co nie pozostawia miejsca na dążenie do twórczych, indywidualnych efektów (pożądanym efektem jest powrót pacjenta do zdrowia, co nie zawsze okazuje się możliwe). Nie stoi to jednak na przeszkodzie temu, aby w sytuacji, gdy skutek świadczenia jest twórczy, uznać go za utwór w rozumieniu prawa autorskiego, czyli przejaw działalności ludzkiej o twórczym, indywidualnym charakterze.
Twórczość to kreacja, nie fachowość
Często popełnianym błędem przy ocenie twórczego charakteru poszczególnych dzieł (co dotyczy także aktywności w sferze ochrony zdrowia) jest przywiązywanie zbyt dużej wagi do kwalifikacji zawodowych osoby wykonującej określone dzieło – według zasady: im wyższe kwalifikacje wykonawcy, tym większe prawdopodobieństwo wykonywania przez niego określonych czynności w twórczy sposób. W prawie autorskim o twórczym charakterze dzieła decyduje jednak jego rzeczywisty, twórczy charakter, nie zaś to, jakie kwalifikacje ma autor dzieła.
WARTO ZAPAMIĘTAĆ
O nadaniu danej czynności twórczego charakteru nie decyduje to, czy czynność ta wykonywana jest przez osobę posiadającą np. tytuł naukowy lub długoletnią praktykę, ale to, czy w czynności tej dopatrzyć się można elementu indywidualnej kreacji, czyli stworzenia dzieła, którego powstanie (co do treści lub formy) nie jest zdeterminowane okolicznościami, w jakim czynność ta jest wykonywana.
W tym miejscu trzeba zaznaczyć, że twórczego charakteru nie mają wszelkiego rodzaju czynności techniczne wykonywane np. przez personel techniczny (jako przykład posłużyć mogą tutaj choćby wyraźnie określone przez ustawodawcę czynności techniczne z zakresu protetyki i ortodoncji – por. art. 3 pkt 13 ustawy o zakładach opieki zdrowotnej).
Dwa rodzaje utworów istotnych w służbie zdrowia
Zakładając pewne uproszczenie, należy stwierdzić, że wszystkie istotne dla służby zdrowia dzieła, którym trzeba przypisać status utworów w rozumieniu prawa autorskiego, można podzielić na dwa rodzaje:
1) dzieła będące efektem realizacji świadczeń zdrowotnych oraz
2) dzieła, które okazują się przydatne nie tylko w sferze służby zdrowia, ale również przy wykonywaniu świadczeń zdrowotnych, wobec czego ich ochrona na podstawie przepisów prawa autorskiego ma siłą rzeczy praktyczne znaczenie również dla placówek służby zdrowia i personelu medycznego.
Jeżeli chodzi o pierwszy rodzaj, to najlepszym ich przykładem są różnego rodzaju opinie i ekspertyzy medyczne, oczywiście przy założeniu, że mają one charakter twórczy, czyli spełniają ustawowe przesłanki utworu, wskazane w art. 1 ust. 1 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych.
I tak np. utworami nie są ustne konsultacje, udzielane przez lekarzy poszczególnym pacjentom w trakcie przyjęć w placówkach służby zdrowia. Twórcze mogą być natomiast wykonywane w formie pisemnej ekspertyzy medyczne, w przypadku których o posiadaniu przez nie statusu utworu decyduje nie tyle merytoryczna treść (wnioski autora), ile ich indywidualnie opracowana forma (np. uporządkowanie analizowanego materiału, wzbogacenie ekspertyzy o odpowiednie elementy graficzne – tabele, wykresy itp.).
Drugi rodzaj utworów, o pomocniczym, towarzyszącym świadczeniu usług zdrowotnych znaczeniu, jest bardzo zróżnicowany. Utworami, z którymi personel medyczny styka się w swojej praktyce stosunkowo często, są:
1) utwory o charakterze technicznym, wśród których na uwagę zasługują przede wszystkim dwie kategorie:
a) programy komputerowe, chronione w sposób szczególny na podstawie przepisów rozdziału 7 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych,
b) twórcze bazy danych, niezależnie od ich elektronicznej lub tradycyjnej postaci ustalenia (stanowiące utwory ze względu na indywidualny, twórczy dobór, zestawienie lub układ zgromadzonego w danej bazie materiału, który sam nie musi korzystać z ochrony na podstawie przepisów prawa autorskiego, co dotyczy np. wszelkiego rodzaju danych statystycznych),
2) utwory o charakterze dokumentacyjnym, np. utwory fotograficzne lub audiowizualne, będące często efektem np. różnego rodzaju technik terapeutycznych,
3) utwory fachowe, wśród których wymienić należy trzy ich kategorie:
a) utwory naukowe z zakresu medycyny – są szczególnie istotne w przypadku działalności zakładów opieki zdrowotnej tworzonych w celu prowadzenia badań naukowych (art. 1 ust. 2 pkt 1 ustawy o zakładach opieki zdrowotnej),
b) utwory publicystyczne z zakresu medycyny, czyli z reguły fachowe artykuły, publikowane w branżowych czasopismach medycznych, które co do swojej publicystycznej istoty nie różnią się od analogicznych utworów z innych dziedzin,
c) utwory literackie z zakresu medycyny, publikowane w wersji książkowej, w szczególności przez specjalistyczne wydawnictwa medyczne, które mogą być jednocześnie utworami naukowymi, ale niekoniecznie (w grę wchodzą także książkowe publikacje edukacyjne z zakresu medycyny, np. podręczniki dla studentów akademii medycznych czy też publikacje popularyzujące wiedzę medyczną).
Skutki twórczości w działalności medycznej
To, że pewne działania w sferze opieki zdrowotnej owocują powstawaniem utworów, powoduje, że w tym zakresie niezbędne jest branie pod uwagę skutków prawnych wynikających z prawa autorskiego (ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych). Są to zasadniczo (pomijając szczegóły unormowań prawnych) skutki trojakiego rodzaju:
1) związane z powstawaniem na rzecz określonych podmiotów praw autorskich do twórczych dzieł (uprawnionymi są z reguły twórcy, np. kreujący utwory lekarze, choć z art. 12 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych wynika, że w zakresie wynikającym z obowiązków pracowniczych majątkowe prawa autorskie do twórczego dzieła nabywa z chwilą przyjęcia utworu pracodawca twórcy, czyli w rozpatrywanym kontekście najczęściej określony zakład opieki zdrowotnej),
2) związane ze szczególnymi uwarunkowaniami obrotu umownego utworami, odbywającego się w drodze zawierania umów o przeniesienie majątkowych praw autorskich lub umów licencyjnych (por. rozdział 5 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych),
3) związane z ochroną podmiotów praw autorskich do twórczych dzieł, która jest ochroną dwutorową, czyli ochroną cywilnoprawną lub karnoprawną (por. odpowiednio rozdziały 8 i 9 oraz rozdział 14 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych).
PODSTAWY PRAWNE
• ustawa z 30 sierpnia 1991 r. o zakładach opieki zdrowotnej (Dz.U. Nr 91, poz. 408; ost.zm. Dz.U. z 2005 r. Nr 239, poz. 2020)
• ustawa z 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych (j.t. Dz.U. z 2000 r. Nr 80, poz. 904; ost.zm. Dz.U. z 2005 r. Nr 164, poz. 1365)
RAFAŁ GOLAT