Pracodawca jest zobowiązany do traktowania zatrudnionego emeryta lub rencisty tak jak każdego innego pracownika, a tym samym do obliczania, potrącania i odprowadzania składek na ubezpieczenia społeczne. Odstąpienie w br. od corocznej marcowej powszechnej waloryzacji emerytur i rent przyniosło nieoczekiwane rezultaty, poprawiła się sytuacja zarobkujących emerytów i rencistów.
Joanna Knyżewska
Skutkiem tego, jak również wobec faktu, iż bez zmian pozostają m.in.:
• najniższe emerytury i renty,
• maksymalne dopuszczalne zmniejszenia świadczeń zarobkujących emerytów i rencistów,
• dodatki pielęgnacje dla osób powyżej 75. roku życia,
znacznemu zwiększeniu w najbliższych miesiącach może ulec liczba „dorabiających” emerytów i rencistów.
Obowiązek ubezpieczenia
Obowiązek ubezpieczeń społecznych osób, które mają ustalone już prawo do emerytury lub renty regulują przepisy ustawy z 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (DzU nr 137, poz. 887 ze zm.) – zwana dalej ustawą systemową. Aby rozstrzygnąć, czy w stosunku do emeryta lub rencisty istnieje obowiązek ubezpieczenia z tytułu podjęcia zatrudnienia, należy przede wszystkim zdefiniować, kogo uznajemy za emeryta i rencistę.
Emerytura i renta to świadczenie pieniężne z systemu ubezpieczenia społecznego lub zaopatrzenia emerytalnego, niezależnie od tego, czy jest to świadczenie przysługujące z tytułu ubezpieczenia w polskiej czy w zagranicznej instytucji ubezpieczeniowej. Dlatego też nawet osoba, która ma ustalone prawo do emerytury lub renty na podstawie ustawodawstwa innego państwa, ale zatrudnienie podejmuje w Polsce, podlega polskim przepisom o obowiązku podlegania ubezpieczeniom społecznym. Do osoby tej mają w tym zakresie zastosowanie takie reguły, jak do osób otrzymujących polskie emerytury lub renty – przyznane na podstawie polskich przepisów. Za emeryta lub rencistę uważana jest również osoba, która ma zawieszone prawo do świadczenia lub nabyła prawo do wcześniejszej emerytury.
ważne
Za emeryta lub rencistę nie jest uważana osoba, która ma ustalone prawo do renty na podstawie przepisów prawa cywilnego lub pobiera świadczenie lub zasiłek przedemerytalny.
Umowa o pracę
Emeryt lub rencista, który podejmuje zatrudnienie na podstawie umowy o pracę, podlega obowiązkowo ubezpieczeniom społecznym z tytułu tego zatrudnienia (art. 9 ust. 4 w związku z art. 11 ust. 1 i art. 12 systemowej. Stąd też pracownicy, także ci mający ustalone prawo do emerytury lub renty, podlegają obowiązkowo ubezpieczeniom: emerytalnemu, rentowym, chorobowemu i wypadkowemu.
Płatnik składek (pracodawca) jest zobowiązany do traktowania zatrudnionego emeryta lub rencisty tak jak każdego innego pracownika i tym samym realizowania ustawowego obowiązku obliczania, potrącania i odprowadzania składek na ubezpieczenia społeczne. Wysokość odprowadzanych na ubezpieczenia składek ustalana jest na podstawie kwoty wynikającej z umowy o pracę wynagrodzenia oraz innych przychodów ze stosunku pracy, stanowiących podstawę wymiaru składek na ubezpieczenia społeczne.
Podstawę wymiaru składek na ubezpieczenia społeczne pracowników stanowi przychód w rozumieniu przepisów ustawy z 26 lipca 1991 r. o podatku dochodowym od osób fizycznych (DzU z 2000 r. nr 14, poz. 176) z tytułu zatrudnienia w ramach stosunku pracy, z wyłączeniem tych składników przychodu, które wymienia § 2 ust. 1 rozporządzenia z 18 września 1998 r. w sprawie szczegółowych zasad ustalania podstawy wymiaru składek na ubezpieczenia emerytalne i rentowe (DzU nr 161, poz. 1106 ze zm.).
Do celów ubezpieczeń społecznych przychodem, który stanowi podstawę wymiaru składek emerytów i rencistów będących pracownikami, jest również przychód osiągnięty z tytułu umowy agencyjnej, umowy zlecenia lub innej umowy o świadczenie usług, do której zgodnie z Kodeksem cywilnym stosuje się przepisy dotyczące zlecenia albo umowy o dzieło – jeżeli umowy te zostały zawarte z własnym pracodawcą lub są wykonywane na rzecz tego pracodawcy. Osiągany przez emeryta lub rencistę przychód z tytułu zawartych z własnym pracodawcą tego typu umów traktowany jest jak przychód ze stosunku pracy i podlega sumowaniu z przychodem z umowy o pracę.
Umowa agencyjna i inne umowy o świadczenie usług
Osoby, które mają ustalone prawo do emerytury lub renty i podejmują pracę na podstawie umowy agencyjnej, zlecenia lub innej umowy o świadczenie usług, do której stosuje się przepisy dotyczące zlecenia, często nie mają wiedzy, że w myśl przepisów ustawy systemowej istnieje obowiązek opłacania składek na ubezpieczenia emerytalne i rentowe od przychodów osiąganych z tytułu tych umów.
ważne
Umowy te powodują obowiązek ubezpieczenia społecznego bez względu na okres, na jaki zostały zawarte.
Nawet umowy kilkudniowe zawarte przez emeryta lub rencistę wywołują obowiązek odprowadzenia składek ubezpieczeniowych. Jednak gdy w tym samym czasie emeryt (rencista) podejmuje pracę na podstawie kilku umów tego typu, obowiązek odprowadzenia składek ubezpieczeniowych istnieje tylko od umowy zawartej najwcześniej z nich. Kolejne umowy nie rodzą już obowiązku podlegania ubezpieczeniom.
Dodatkowo należy pamiętać, że emeryt lub rencista, który zawarł kilka takich umów, oprócz podlegania ubezpieczeniu z tytułu umowy zawartej najwcześniej, może:
• dobrowolnie podlegać ubezpieczeniu z wszystkich pozostałych umów lub
• dobrowolnie podlegać ubezpieczeniu tylko z wybranych umów, lub
• zmienić tytuł ubezpieczenia.
ważne
Podstawę wymiaru składek z tytułu pracy wykonywanej na podstawie umowy agencyjnej, umowy zlecenia lub innej umowy o świadczenie usług stanowi kwota osiągniętego przychodu.
W tym przypadku nie ma zastosowania żadne wyłączenie składników przychodu, o których mowa w wyżej powołanym rozporządzeniu, z wyjątkiem sytuacji, gdy zainteresowany nabędzie prawo do zasiłku chorobowego w związku z podleganiem dobrowolnemu ubezpieczeniu chorobowemu. W takim przypadku kwoty zasiłku chorobowego nie uwzględnia się w podstawie wymiaru składek ubezpieczeniowych.
Emeryt lub rencista z tytułu zawartej umowy agencyjnej, umowy zlecenia lub innej umowy o świadczenie usług, jeżeli jednocześnie nie pozostaje w stosunku pracy:
• podlega obowiązkowo ubezpieczeniom: emerytalnemu i rentowym,
• ma prawo do dobrowolnego ubezpieczenia chorobowego,
• podlega obowiązkowo ubezpieczeniu wypadkowemu, gdy z umowy o pracę wynika, że praca świadczona jest w miejscu lub siedzibie zleceniodawcy, jeśli jednocześnie nie występuje świadczenie pracy z tytułu umowy o pracę.
To oznacza, że emeryt (rencista) z tytułu zawartej umowy zlecenia lub podobnej podlega obowiązkowo ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym, jeżeli jest to dla niego jedyny tytuł do ubezpieczeń.
przykład
Kobieta – rencistka sporadycznie podejmuje zatrudnienie na umowę zlecenia. Jest to praca tłumacza wykonywana w siedzibie zleceniodawcy. Kobieta nie jest nigdzie zatrudniona. A zatem z tytułu zawieranych umów zlecenia podlega ona obowiązkowemu ubezpieczeniu emerytalnemu i rentowemu oraz (z uwagi na wykonywanie pracy w siedzibie zleceniodawcy) obowiązkowemu ubezpieczeniu wypadkowemu. Z ubezpieczenia chorobowego może skorzystać na zasadzie dobrowolności.
Natomiast, jeśli jednocześnie emeryt lub rencista pozostaje w stosunku pracy, ale z innym podmiotem niż zleceniodawca, to:
• może przystąpić do dobrowolnego ubezpieczenia emerytalnego i rentowych – wówczas obowiązkowo podlega ubezpieczeniu wypadkowemu, jeśli wykonuje pracę w siedzibie lub miejscu prowadzenia działalności przez zleceniodawcę,
• nie ma prawa do dobrowolnego ubezpieczenia chorobowego.
Jeżeli emeryt lub rencista zawarł umowę z innym podmiotem niż swój pracodawca i praca ta nie jest świadczona na rzecz tego pracodawcy, to (bez względu na osiągane przychody i wymiar etatu) emeryt z tytułu umowy agencyjnej, umowy zlecenia lub innej umowy o świadczenie usług może podlegać dobrowolnym ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym.
W sytuacji gdy emeryt lub rencista pozostaje w stosunku pracy i jednocześnie wykonuje pracę na podstawie umowy agencyjnej, umowy zlecenia lub innej umowy o świadczenie usług, którą zawarł z tym samym pracodawcą, występuje obowiązek ubezpieczenia z obydwu tytułów (art. 9 ust. 4b ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych).
Umowa o dzieło
Umowa o dzieło nie została wymieniona w art. 6 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych, a więc nie stanowi ona odrębnego tytułu do ubezpieczeń społecznych. Oznacza to, że z tytułu zawartej przez emeryta lub rencistę umowy o dzieło nie istnieje obowiązek ubezpieczenia społecznego.
Sytuacja emeryta lub rencisty jednak zmienia się w przypadku, gdy zawarł on umowę o dzieło z własnym pracodawcą lub też wykonuje umowę na rzecz tego pracodawcy.
ważne
Od 1 lipca 2004 r. zawarcie umowy o dzieło powoduje obowiązek ubezpieczeń społecznych.
Konieczne jest zatem odprowadzanie składek ubezpieczeniowych od umowy o dzieło zawartej przez emeryta lub rencistę z własnym pracodawcą lub od umowy o dzieło wykonywanej na rzecz własnego pracodawcy.
przykład
Jan B., architekt, ma ustalone prawo do emerytury. Będąc na emeryturze podjął zatrudnienie także jako architekt. Firma, której jest pracownikiem, zleciła wykonanie kilku projektów innej firmie (podwykonawcy), a ta z kolei zaproponowała Janowi B. zawarcie od 1 września 2004 r. umowy o dzieło na wykonanie jednego z tych projektów. Oznacza to, że w ramach zawartej umowy o dzieło mężczyzna – jednocześnie emeryt i pracownik, będzie wykonywał pracę na rzecz swojego obecnego pracodawcy, tyle że za pośrednictwem innej firmy. W związku z tym od zawartej umowy o dzieło obowiązkowe będzie odprowadzenie składek ubezpieczeniowych.
Należy zwrócić uwagę, że zasada ta nie dotyczy umów o dzieło zawartych przed 1 lipca 2004 r. Bez znaczenia jest, na jak długi okres umowa taka została zawarta.