Niewywiązywanie się z obowiązku płacenia składek na ubezpieczenia społeczne jest wykroczeniem zabronionym przez ustawę o systemie ubezpieczeń społecznych pod groźbą kary grzywny do 5000 zł. Jeśli płatnik długotrwale nie opłaca składek za zatrudnionych pracowników, grozi mu również odpowiedzialność karna za popełnienie przestępstwa. Społeczna szkodliwość takiego czynu jest bowiem wyższa niż znikoma.
Od 1 stycznia 1999 r. składki na ubezpieczenia emerytalne i rentowe są finansowane w równych częściach przez płatnika składek i pracownika. Jeżeli płatnik nie odprowadza do ZUS należnych składek, oznacza to, że zawłaszcza część dochodów pracownika (finansowane przez niego składki).
W razie ujawnienia takiego postępowania w wyniku kontroli przeprowadzonej przez inspektora ZUS, ZUS zawiadamia prokuraturę o popełnieniu przestępstwa przywłaszczenia cudzych pieniędzy oraz złośliwego lub uporczywego naruszania praw pracownika wynikających ze stosunku ubezpieczenia społecznego.
ZUS jest zobowiązany zawiadomić prokuratora lub policję o popełnieniu przestępstwa ściganego z urzędu, o którym dowiedział się w związku ze swą działalnością.
Podstawa wszczęcia postępowania
Fakt niepłacenia składek może być łatwo stwierdzony przez ZUS. Do wszczęcia postępowania o popełnieniu przestępstwa dochodzi, kiedy:
• na konta ZUS nie wpływają składki za pracowników zgłoszonych do ubezpieczenia,
• w wyniku kontroli ustalono, że płatnik składek nie wywiązuje się z obowiązku opłacania składek za pracowników,
• sami pracownicy poinformują ZUS, że otrzymują wynagrodzenia pomniejszone o składki na ubezpieczenia społeczne, ale płatnik odmawia udzielenia informacji o przekazaniu składek do ZUS.
Zawiadomienie o popełnieniu przestępstwa mogą złożyć także pokrzywdzeni pracownicy.
Zagrożenie
Złośliwe lub uporczywe naruszanie praw pracownika grozi karą grzywny, karą ograniczenia wolności lub pozbawienia wolności do 2 lat.
Przez złośliwość rozumie się działanie lub zaniechanie sprzeczne z przepisami o ubezpieczeniach społecznych, podyktowane chęcią dokuczenia pracownikowi, skłonienia go do rozwiązania stosunku pracy lub mające na celu osiągnięcie innego nagannego celu. Uporczywość zachodzi wtedy, gdy płatnik składek narusza swoje obowiązki wielokrotnie i czyni to mimo ingerencji ZUS lub samego pracownika. Przestępstwa te przedawniają się po upływie 5 lat od czasu ich popełnienia. Jeżeli w tym czasie zostanie wszczęte postępowanie karne przeciwko płatnikowi składek, okres ścigania przedłuża się do 10 lat od daty popełnienia przestępstwa.
Natomiast przestępstwo przywłaszczenia cudzego mienia przedawnia się z upływem 10 lat od czasu jego popełnienia. Jeśli jednak w tym czasie przeciwko płatnikowi składek wszczęte zostanie postępowanie karne, okres ścigania przedłuża się do 15 lat od dnia popełnienia przestępstwa.
Zagrożenie
Za przywłaszczenie pieniędzy pracownika płatnikowi składek grozi kara pozbawienia wolności od 3 miesięcy do 5 lat.
Powierzenie mienia zachodzi nie tylko wtedy, gdy płatnik otrzymał je bezpośrednio od pokrzywdzonego, ale także wówczas, gdy zostało ono przekazane płatnikowi z konkretnym poleceniem sposobu jego wykorzystania. Takie polecenie wynika m.in. z ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych, która zobowiązuje płatnika składek do obliczania, potrącania z dochodów ubezpieczonych (pracowników), rozliczania oraz opłacania należnych składek za każdy miesiąc kalendarzowy.
Przywłaszczenie to bezprawne rozporządzanie mieniem innej osoby. Nie ma przy tym znaczenia zamiar płatnika składek wyrównania szkody w przyszłości. Potrącanie składek z wynagrodzeń pracowników bez odprowadzania ich do ZUS bez wątpienia stanowi uszczuplenie przysługującego pracownikom wynagrodzenia brutto i jest bezprawnym przywłaszczeniem wartości majątkowej.
Niepłacenie składek – przestępstwem
Niepłacenie składek może zostać uznane za przestępstwo, jeżeli zostały spełnione łącznie następujące warunki:
• czyn jest zabroniony pod groźbą kary przez ustawę obowiązującą w czasie jego popełnienia – w tym przypadku ustawę o systemie ubezpieczeń społecznych,
• społeczna szkodliwość jest większa niż znikoma (dotyczy to płatników składek nieopłacających składek przez długi czas lub/i nieopłacających składek za wielu pracowników),
• niepłacenie składek nastąpiło z winy płatnika składek, której nie wyłącza nieznajomość przepisów prawnych regulujących obowiązki płatnika składek.
Postępowanie przed sądem
Szkodliwość społeczna niepłacenia składek w części finansowanej przez pracowników jest wysoka, ponieważ w tym czasie ZUS nie przekazuje do otwartych funduszy emerytalnych części składki na ubezpieczenie emerytalne (7,3% podstawy wymiaru), co wpływa na wysokość przyszłej emerytury.
Zagrożenie
Płatnika składek nie zwalnia z odpowiedzialności fakt zapłacenia zaległych składek po wszczęciu postępowania przez prokuraturę.
Uregulowanie składek nie oznacza bowiem, że czyn jest mniej szkodliwy. Zapłata zaległości może wpłynąć na wymiar kary, ale nie będzie miała wpływu na ocenę postępowania płatnika. Sąd kieruje się wówczas okolicznościami, które wpłynęły na niewywiązywanie się z obowiązku płacenia składek.
ZUS kieruje zawiadomienia o popełnieniu przestępstwa, ale nie jest instytucją powołaną do rozstrzygania, czy w danym przypadku zachodzi przestępstwo. Ocenia jedynie, czy istniejący stan faktyczny stwarza uzasadnione podstawy do twierdzenia, że płatnik składek swoim działaniem popełnia przestępstwo. Ostateczne rozstrzygnięcie należy do oceny sądu wyrokującego w konkretnej sprawie. W konsekwencji o tym, czy płatnik składek zostanie ukarany i o wysokości nałożonej kary zadecyduje właściwy sąd.
• art. 46 ust. 1, art. 98 ust. 1 ustawy z 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (DzU nr 137, poz. 887 ze zm.),
• art. 1, art. 101 § 1 pkt 3 i 4, art. 102, art. 218, art. 284 § 2 Kodeksu karnego,
• art. 304 § 2 Kodeksu postępowania karnego,
• art. 1 § 1 Kodeksu wykroczeń.
Anita Kowalczyk
Centrala ZUS