Osoby z tzw. średniej grupy wiekowej (tj. urodzone w latach 1949–1968) mogą nabyć prawo do wcześniejszej emerytury w przypadku spełnienia dodatkowych warunków. Jednym z nich jest nieprzystąpienie do otwartego funduszu emerytalnego (dalej: OFE). Gdy podpisanie umowy z OFE nastąpiło pod wpływem wprowadzenia danej osoby w błąd, w pewnych okolicznościach istnieje możliwość ubiegania się o unieważnienie zawartej umowy
W 1999 r. ustawodawca dokonał podziału ubezpieczonych na trzy kategorie wiekowe. Osoby urodzone przed 1 stycznia 1949 r. przechodzą na emeryturę według „starych” zasad, a całość składek emerytalnych płaconych za osoby z tej kategorii wiekowej jest przekazywana do ZUS. Wszystkie osoby urodzone po 31 grudnia 1968 r. zostały włączone do nowego sytemu emerytalnego, a składka na ubezpieczenie emerytalne za te osoby odprowadzana jest w części na konto w ZUS, a w części do wybranego przez daną osobę OFE. Osobom ze średniej grupy wiekowej, urodzonym w latach 1949–1968, ustawodawca pozostawił możliwość wyboru, czy chcą pozostać w „starym” systemie emerytalnym, czy zamierzają przejść na emeryturę według nowych przepisów. Jeśli osoba z tej grupy do końca 1999 r. nie zawarła umowy z OFE, oznaczało to pozostanie w starym systemie z zachowaniem możliwości skorzystania z wcześniejszych uprawnień emerytalnych. Natomiast osoby, które zdecydowały się przystąpić do OFE, nie mają możliwości przejścia na wcześniejszą emeryturę, chyba że podpisanie umowy z OFE było następstwem wprowadzenia ich w błąd, co pozwala na uchylenie się od skutków zawartej umowy.
Mam 54 lata. W przyszłym roku ukończę wiek, który uprawniałby mnie do wcześniejszej emerytury. Przystąpiłam do OFE, ale tylko dlatego, że zostałam wprowadzona w błąd przez agenta ubezpieczeniowego. Nie poinformował mnie, że podpisując umowę nie będę mogła ubiegać się o wcześniejszą emeryturę. Czy istnieje jakaś możliwość unieważnienia umowy z funduszem?
Może Pani ubiegać się o unieważnienie umowy, jednak wyłącznie w drodze cywilnoprawnej.
W kwestii dotyczącej oświadczeń woli o przystąpieniu do OFE stosuje się przepisy Kodeksu cywilnego, chyba że ustawa o systemie ubezpieczeń reguluje daną sprawę odmiennie. Ustawa o systemie ubezpieczeń społecznych stwierdza jedynie, że oświadczenie o przystąpieniu do OFE złożone przez osoby urodzone w latach 1949 – 1968 jest nieodwołalne. Nie reguluje natomiast zagadnienia uchylenia się od skutków prawnych oświadczenia woli (podpisania umowy) złożonego pod wpływem błędu, stąd w tym zakresie zastosowanie mają przepisy Kodeksu cywilnego.
WAŻNE!
Na uchylenie się od skutków złożonego oświadczenia pozwala jedynie błąd istotny.
Oznacza to, że musi on uzasadniać przekonanie, iż gdyby nie działała Pani pod wpływem błędu i oceniała sprawę rozsądnie, nie złożyłaby oświadczenia o tej treści, czyli nie podpisałaby Pani umowy z OFE. Na uchylenie się od skutków oświadczenia woli pozwala jedynie błąd wywołany przez drugą stronę (tutaj: agenta ubezpieczeniowego), nawet bez jej winy lub gdy wiedziała o błędzie albo mogła go z łatwością zauważyć.
Sąd Najwyższy w wyroku z 24 stycznia 1974 r. (II CR 761/73, OSP 1975/11/238) stwierdził, że możliwość uchylenia się od skutków prawnych oświadczenia woli zachodzi nie tylko wtedy, gdy błąd dotyczy okoliczności faktycznych, lecz także wtedy, gdy dotyczy okoliczności prawnych, przy czym musi być on istotny i odnosić się do treści oświadczenia woli.
Obowiązkiem agenta ubezpieczeniowego jest pouczanie osób ze średniej grupy wiekowej, urodzonych w latach 1949–1953, które mogłyby w przyszłości skorzystać z uprawnień do wcześniejszej emerytury, o tym, że w wyniku przystąpienia do OFE emerytura może być niższa od świadczenia obliczonego na starych zasadach lub nie będzie mogła być przyznana w wieku niższym niż powszechnie obowiązujący (a więc niższym niż 60 lat dla kobiet lub 65 lat dla mężczyzn). W tym celu agent powinien uzyskać od osoby przystępującej do OFE pisemne oświadczenie o zapoznaniu się z treścią przepisów regulujących zasady przechodzenia na emeryturę na starych i nowych zasadach, w tym zasady ustalania wysokości świadczeń.
Osoba, która mogłaby nabyć prawo do wcześniejszej emerytury, a została wprowadzona w błąd przez agenta wskutek np. mylnego pouczenia lub w ogóle braku pouczenia o tym, jakie skutki spowoduje przystąpienie do OFE, może skorzystać z instytucji uchylenia się od skutków prawnych oświadczenia woli złożonego wobec tego agenta.
Chciałabym unieważnić umowę o członkostwo w otwartym funduszu emerytalnym z powodu wprowadzenia mnie w błąd przy podpisywaniu umowy, że nie nabędę prawa do wcześniejszej emerytury. Co muszę zrobić i w jakim terminie?
Musi Pani złożyć oświadczenie o uchyleniu się od skutków złożonego pod wpływem błędu oświadczenia woli, tj. skutków podpisanej przez Panią umowy z OFE, najpóźniej w ciągu roku od momentu wykrycia błędu.
Uchylenie się od skutków prawnych oświadczenia woli w postaci podpisania umowy z OFE, które zostało złożone pod wpływem błędu, następuje w pisemnym oświadczeniu skierowanym do OFE, w oświadczeniu zawartym w pozwie do sądu przeciwko OFE bądź w oświadczeniu złożonym do protokołu na posiedzeniu sądowym, w którym OFE bierze udział. Oświadczenie takie można złożyć osobiście lub przez przedstawiciela.
Po złożeniu oświadczenia fundusz emerytalny powinien uznać, że umowa o członkostwo w tym funduszu nie została zawarta. Na potwierdzenie powinien wówczas wydać zaświadczenie o unieważnieniu zawartej umowy, stanowiące podstawę rozpatrywania przez ZUS uprawnień do wcześniejszej emerytury jako poświadczenie nieprzystąpienia do OFE.
Zagrożenie
Spór z funduszem może oznaczać konieczność rozstrzygnięcia na drodze sądowej.
Urodziłam się w 1954 r. 1 stycznia 1999 r. spełniłam wymagany warunek 15-letniego stażu pracy w szczególnych warunkach oraz ogólny wymóg 20-letniego stażu pracy. Wiek uprawniający do przejścia na wcześniejszą emeryturę (55 lat) ukończę dopiero za niecałe pięć lat. Przystąpiłam do OFE, ponieważ agent nie poinformował mnie o możliwości skorzystania z wcześniejszych uprawnień emerytalnych. Czy mogę żądać unieważnienia umowy z tego powodu?
Nie może Pani uchylić się od skutków zawartej umowy z OFE powołując się na wprowadzenie w błąd przez agenta. Agent funduszu emerytalnego nie miał bowiem obowiązku informowania Pani o możliwości nabycia wcześniejszej emerytury, ponieważ urodziła się Pani po 1953 r.
Obowiązek pouczenia przez agenta ubezpieczeniowego o treści niektórych przepisów ustawy o emeryturach i rentach z FUS dotyczących możliwości nabycia wcześniejszej emerytury istniał wyłącznie wobec osób urodzonych w latach 1949–1953. Agent funduszu emerytalnego zawierający z Panią umowę członkostwa, nie informując Pani o możliwości nabycia wcześniejszej emerytury, nie naruszył więc obowiązującego prawa.
W związku z tym nie ma podstaw, aby mogła Pani żądać unieważnienia umowy z OFE składając funduszowi oświadczenie o uchyleniu się od skutków prawnych tej umowy z powodu wprowadzenia w błąd. Ewentualny spór sądowy zostałby w tym przypadku rozstrzygnięty na korzyść funduszu emerytalnego, chyba że przedstawiłaby Pani inne powody, które w myśl przepisów Kodeksu cywilnego mogłyby uzasadniać unieważnienie takiej umowy (np. zawarcie umowy w stanie wyłączającym świadome albo swobodne podjęcie decyzji i wyrażenie woli na przykład pod wpływem groźby).
• art. 25, art. 27, art. 46, art. 184 ustawy z 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (DzU z 2004 r. nr 39, poz. 353 ze zm.),
• art. 111 ustawy z 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (DzU nr 137, poz. 887 ze zm.),
• art. 82–88 Kodeksu cywilnego,
• art. 84a ustawy z 28 sierpnia 1997 r. o organizacji i funkcjonowaniu funduszy emerytalnych (DzU z 2004 r. nr 159, poz. 1667 ze zm.).
Orzecznictwo uzupełniające:
• Nie jest dotknięte błędem w rozumieniu art. 84 k.c. oświadczenie o przystąpieniu do otwartego funduszu emerytalnego w sytuacji, gdy to przystąpienie nie wpływa na realizację uprawnień do emerytury na podstawie rozporządzenia Rady Ministrów z 15 maja 1989 r. w sprawie uprawnień do wcześniejszej emerytury pracowników opiekujących się dziećmi wymagającymi stałej opieki. (Wyrok sądu apelacyjnego z 25 marca 2003 r., III AUa 1533/02, OSA 2003/8/32)
• Można uchylić się od skutków czynności prawnej dokonanej pod wpływem błędu, jeżeli błąd dotyczył treści czynności prawnej i był błędem istotnym (art. 84 k.c.). Błędem dotyczącym treści czynności prawnej jest błąd postrzegania w odróżnieniu od błędu wnioskowania, które należy do sfery motywacyjnej czynności prawnej i stanowi pobudkę. (Wyrok sądu apelacyjnego z 24 września 2002 r., I ACa 271/02, OSA 2004/1/1)
• Uchylenie się od skutków prawnych wadliwego oświadczenia woli może nastąpić nie tylko w piśmie skierowanym do innej osoby, ale również w pozwie skierowanym do sądu przeciwko takiej osobie. Może nastąpić także w oświadczeniu złożonym do protokołu na posiedzeniu sądowym, w którym taka osoba bierze udział. (Wyrok sądu apelacyjnego z 28 sierpnia 1997r., I ACa 201/97, OSAB 1997/3/27)
Marek Opolski
ekspert, Centrala Zakładu Ubezpieczeń Społecznych