Zasadą jest, że należne wynagrodzenie za pracę i inne świadczenia ze stosunku pracy są zobowiązaniem pracodawcy wobec pracownika. Niekiedy jednak uprawnienia te przechodzą na inne osoby, których nie łączy z pracodawcą żadna umowa. Sytuacja taka ma miejsce w razie śmieci pracownika, która pociąga za sobą dwojaki skutek.
Oprócz tego, że jest ona przesłanką powodującą wygaśnięcie stosunku pracy, stanowi także zdarzenie pociągające za sobą konsekwencje w sferze praw majątkowych po zmarłym pracowniku. Prawa te wskutek śmierci pracownika przechodzą bowiem na jego najbliższą rodzinę.
Wyjątek od ogólnych zasad
W kodeksie pracy uregulowane zostały szczególne zasady przejścia praw majątkowych zmarłego pracownika na członków jego rodziny. Należy jednak pamiętać, że na następców prawnych przechodzą tylko te prawa, które powstały za życia pracownika i istniały w dniu jego śmierci. Chodzi tu zatem o świadczenia, do których pracownik nabył prawo, ale w związku ze śmiercią nie zdążył ich zrealizować.
Przewidziany w kodeksie pracy tryb przejścia praw majątkowych ze stosunku pracy stanowi odstępstwo od ogólnych reguł dziedziczenia. Dopiero bowiem gdy brak jest osób uprawnionych na mocy przepisów kodeksu pracy do otrzymania świadczeń należnych po zmarłym pracowniku, kodeks pracy odsyła do procedury spadkowej uregulowanej przepisami kodeksu cywilnego.
Uproszczony tryb realizacji świadczeń po zmarłym pracowniku oznacza, że nie trzeba iść do sądu o stwierdzenie praw do spadku i dokonanie jego podziału. Wypłata świadczeń ze stosunku pracy następuje bowiem na rzecz małżonka i innych członków rodziny uprawnionych do renty rodzinnej, bez wymogu przeprowadzenia formalnego postępowania spadkowego.
Dla kogo świadczenia
Kodeks pracy określa, które osoby mają prawo zwrócić się do pracodawcy o wypłatę świadczeń po zmarłym pracowniku. Otóż chodzi tu o małżonka oraz inne osoby spełniające warunki wymagane do uzyskania renty rodzinnej w myśl ustawy o emeryturach i rentach z FUS. Kodeks pracy statuuje także zasadę podziału tych świadczeń, według której należą się one uprawnionym w równych częściach.
Przepisy prawa pracy milczą natomiast w kwestii sposobu realizacji roszczeń następców prawnych po zmarłym pracowniku. Należy jednak przyjąć, że skoro prawa majątkowe przechodzą na następców prawnych po śmierci pracownika, to, gdy takie zdarzenie miało miejsce, mogą oni w każdej chwili zwrócić się do pracodawcy o wypłatę należnych świadczeń. Nieuzasadniona odmowa umożliwia zaś uprawnionym dochodzenie roszczeń na drodze sądowej.
Kodeks pracy nie wymaga także, aby członkowie najbliższej rodziny byli zobligowani w sposób szczególny potwierdzić swoje uprawnienie do nabycia świadczeń pracowniczych, ale, rzecz jasna, muszą oni wykazać, że należą do kręgu osób uprawnionych (np. przedstawić odpis aktu małżeństwa lub aktu urodzenia dzieci). W przeciwnym razie pracodawca mógłby narazić się na zarzut dokonania wypłaty osobie nieuprawnionej.
Świadczenia należne rodzinie
Kodeks pracy nie precyzuje, jakie świadczenia związane ze stosunkiem pracy pracodawca musi wypłacić rodzinie zmarłego pracownika. Bez wątpienia świadczeniem takim będzie należne, a niewypłacone z powodu śmierci pracownika, wynagrodzenie za pracę, a także wszelkie przysługujące mu dodatki, np. za pracę w godzinach nadliczbowych lub w porze nocnej, dodatek funkcyjny lub stażowy. Pracodawca będzie musiał także wypłacić najbliższej rodzinie premię lub nagrodę przyznaną pracownikowi za jego życia, a faktycznie niewypłaconą. Członkom rodziny przysługuje również prawo do ekwiwalentu za niewykorzystany przez pracownika urlop wypoczynkowy.
Z uwagi na to, że pojęcie praw majątkowych, jakim posługuje się kodeks pracy, zostało sformułowane w sposób bardzo ogólny, trudno uznać powyższe wyliczenie za wyczerpujące. Dlatego w konkretnych przypadkach rodzinie zmarłego pracownika mogą przysługiwać także inne świadczenia ze stosunku pracy.
Odprawa po zmarłym pracowniku
Innym świadczeniem, które musi wypłacić pracodawca najbliższej rodzinie zmarłego pracownika, jest odprawa pośmiertna. Stanowi ona formę finansowej pomocy dla rodziny pracownika w trudnym dla niej okresie po jego śmierci. Odprawa ta należy się uprawnionym osobom niezależnie od innych świadczeń, które jako prawa majątkowe po zmarłym pracowniku przechodzą na członków jego najbliższej rodziny.
Odprawa pośmiertna ma charakter powszechny i jedynym warunkiem jej nabycia przez osoby uprawnione jest śmierć pracownika w czasie trwania stosunku pracy. Zwolnienie pracodawcy od obowiązku jej zapłaty ma miejsce tylko wówczas, gdy zawarł on z zakładem ubezpieczeń umowę ubezpieczenia pracownika na życie.
Liczy się staż zakładowy
Członkom najbliższej rodziny należy się odprawa pośmiertna w razie śmierci pracownika w czasie trwania stosunku pracy lub w czasie pobierania po jego rozwiązaniu zasiłku z tytułu niezdolności do pracy wskutek choroby. Prawo do odprawy pośmiertnej powstaje bez względu na przyczyny śmierci, a w razie zatrudnienia pracownika u kilku pracodawców należy się ona od każdego z nich.
Prawo do odprawy powstaje także niezależnie od stażu pracy zmarłego pracownika, ale staż ten ma wpływ na jej wysokość, przy czym przy ustalaniu wysokości odprawy uwzględnia się staż zakładowy. Do okresu zatrudnienia u aktualnego pracodawcy wlicza się jednak poprzednie zatrudnienie, jeżeli zmiana pracodawcy nastąpiła na zasadach określonych w art. 231 k.p., a także w innych przypadkach następstwa prawnego.
Komu i ile wypłacić
Pracodawca wypłaca odprawę pośmiertną małżonkowi oraz innym członkom rodziny zmarłego pracownika. O ile małżonkowi nie stawia się żadnych warunków, aby otrzymał to świadczenie, o tyle pozostali członkowie rodziny muszą spełniać warunki wymagane do uzyskania renty rodzinnej w myśl przepisów o emeryturach i rentach z FUS.
W sytuacji gdy do odprawy uprawnionych jest więcej osób pracodawca ma obowiązek wypłacić ją w pełnej wysokości, dzieląc odprawę na równe części pomiędzy wszystkich uprawnionych członków rodziny. W przypadku gdy po zmarłym pracowniku pozostała tylko jedna osoba uprawniona, pracodawca wypłaca połowę wyliczonej odprawy. Odprawę oblicza się jak ekwiwalent pieniężny za urlop wypoczynkowy.
Ubezpieczenie pracownika na życie
W jednym przypadku pracodawca zwolniony jest z obowiązku wypłaty odprawy pośmiertnej. Ma to miejsce wówczas, gdy zawarł on z zakładem ubezpieczeń umowę ubezpieczenia pracownika na życie, które w razie jego śmierci gwarantuje osobom uprawnionym odszkodowanie w wysokości nie niższej niż odprawa pośmiertna.
W razie częściowego zaspokojenia przez zakład ubezpieczeń roszczeń osób uprawnionych do odprawy pracodawca jest obowiązany wypłacić rodzinie kwotę stanowiącą różnicę między tymi świadczeniami. Uprawnieni członkowie rodziny zmarłego pracownika mają bowiem prawo do wyrównania, jeśli odszkodowanie od instytucji ubezpieczeniowej jest niższe od odprawy pośmiertnej ustalonej zgodnie z kodeksem pracy.
WYSOKOŚĆ ODPRAWY POŚMIERTNEJ
Odprawa pośmiertna należy się w wysokości:
l jednomiesięcznego wynagrodzenia, jeżeli pracownik był zatrudniony krócej niż 10 lat,
l trzymiesięcznego wynagrodzenia, jeżeli pracownik był zatrudniony co najmniej 10 lat,
l sześciomiesięcznego wynagrodzenia, jeżeli pracownik był zatrudniony co najmniej 15 lat.
PRAWO DO ŚWIADCZEŃ PO ZMARŁYM
Uprawnionymi do świadczeń ze stosunku pracy po zmarłym pracowniku są:
l małżonek,
l dzieci własne, dzieci drugiego małżonka oraz dzieci przysposobione,
l dzieci przyjęte na wychowanie i utrzymanie przed osiągnięciem pełnoletności, wnuki, rodzeństwo i inne dzieci, w tym również w ramach rodziny zastępczej,
l rodzice.
PRZYKŁAD:
BRAK NAJBLIŻSZEJ RODZINY
Zmarły pracownik był wdowcem. Członkowie jego rodziny, na których mogłyby przejść prawa majątkowe ze stosunku pracy, nie spełniają warunków uprawniających do renty rodzinnej, gdyż jego dzieci są już dorosłe i ukończyły naukę, a rodzice nie żyją. W takim przypadku prawa majątkowe wejdą do spadku. Pracodawca zaś będzie zobowiązany wypłacić świadczenia spadkobiercom pracownika w takich częściach, w jakich wynikają z dziedziczenia ustawowego, a jeżeli pracownik zostawił testament, to w częściach określonych w tym dokumencie. Wypłaty świadczeń pracodawca będzie mógł dokonać na podstawie postanowienia sądu wydanego w sprawie spadkowej.
PRZYKŁAD:
OSOBY UPRAWNIONE DO RENTY RODZINNEJ
Zmarły pracownik pozostawił żonę i troje dzieci. Jedno z nich ukończyło 18 lat i uczy się w szkole średniej, drugie w wieku 24 lat studiuje, a trzecie 28-letnie pracuje. W tym przypadku prawa majątkowe po zmarłym przechodzą na żonę oraz dwoje dzieci, z których jedno uczy się w szkole średniej, a drugie studiuje. Świadczenia te przechodzą na wymienione osoby w częściach równych. Nie ma natomiast do nich prawa najstarsze z dzieci, które już pracuje, gdyż nie spełnia warunków uprawniających do renty rodzinnej.
PRZYKŁAD:
PRACA U KILKU PRACODAWCÓW
Pracownik, który zmarł, zatrudniony był u dwóch pracodawców. U jednego pracował na pół etatu, u drugiego zatrudniony był w pełnym wymiarze. W tej sytuacji wysokość odprawy ustala się odrębnie w każdym zatrudniającym pracownika zakładzie pracy. Oznacza to, że rodzinie zmarłego przysługuje odprawa od obu pracodawców, wyliczona w wysokości odpowiadającej określonej krotności wynagrodzenia zgodnie z ustalonym stażem pracownika.
PRZYKŁAD:
ŚMIERĆ W TRAKCIE URLOPU
Pracownik zatrudniony u pracodawcy 12 lat wystąpił z wnioskiem o urlop bezpłatny od 1 czerwca do 31 października. 10 lipca zginął w wypadku samochodowym. Pracodawca zobowiązany jest wypłacić rodzinie zmarłego odprawę pośmiertną w wysokości trzymiesięcznego wynagrodzenia. Jedynym warunkiem nabycia przez osoby uprawnione prawa do tej odprawy jest bowiem śmierć pracownika w czasie trwania stosunku pracy, a w okresie urlopu bezpłatnego pracownik nadal pozostaje w zatrudnieniu, tyle tylko że ulegają zawieszeniu wzajemne obowiązki i uprawnienia stron tego stosunku.
PRZYKŁAD:
POŁOWA WYSOKOŚCI ODPRAWY
Mąż pracownicy wystąpił do pracodawcy z wnioskiem o wypłatę odprawy pośmiertnej. W danym zakładzie pracowała ona blisko 30 lat, otrzymując wynagrodzenie w stałej miesięcznej wysokości 4,5 tys. zł. Dzieci pracownicy są już dorosłe i mają własne rodziny. Przy tak długoletnim stażu pracy odprawa pośmiertna wynosi sześciomiesięczne wynagrodzenie pracownika. Jeżeli jednak jest do niej uprawniona tylko jedna osoba, wypłaca się ją w wysokości połowy naliczonej kwoty. W tym przypadku jedynym
DANUTA KLUCZ
Podstawa prawna
Art. 631 par. 1 i 2, art. 93 ustawy z 26 czerwca 1974 r. Kodeks pracy (t.j. Dz.U. z 1998 r. Nr 21 poz. 94 z późn. zm.).
Art. 67-71 ustawy z 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (Dz.U. z 2004 r. Nr 39, poz. 353 z późn. zm.).
Par. 2 ust. 1 pkt 8 rozporządzenia ministra pracy i polityki socjalnej z 29 maja 1996 r. w sprawie sposobu ustalania wynagrodzenia w okresie niewykonywania pracy oraz wynagrodzenia stanowiącego podstawę obliczania odszkodowań, odpraw, dodatków wyrównawczych do wynagrodzenia oraz innych należności przewidzianych w kodeksie pracy (Dz.U. Nr 62, poz. 289 z późn. zm.).