Mobbing nie musi oznaczać zachowania sprzecznego z prawem. Wystarczy, że będzie to w pewnym sensie zachowanie naganne, niemające uzasadnienia w normach moralnych lub zasadach współżycia społecznego.
Rozmowa z Moniką Wacikowską – ekspertem z zakresu prawa pracy, z Departamentu Prawnego Głównego Inspektoratu Pracy.
• Na czym właściwie polega mobbing?
– Mobbing to wszelkiego rodzaju działania i zachowania dotyczące pracownika lub skierowane przeciwko pracownikowi, polegające na systematycznym i długotrwałym nękaniu go oraz zastraszaniu, które wywołują u niego zaniżoną ocenę przydatności zawodowej. Charakterystyczne jest, że takie działania i zachowania mają na celu poniżenie i ośmieszenie pracownika, izolowanie go od współpracowników lub nawet wyeliminowanie go ze środowiska pracowników.
Mobbingiem może być zatem ciągłe krytykowanie wykonywanej przez pracownika pracy lub jego życia prywatnego, poniżanie go, rozsiewanie ośmieszających go plotek, agresywne reagowanie na jego uwagi, ustne groźby i pogróżki, zmuszanie go do wykonywania prac uwłaczających jego godności osobistej, „bezsensownych” lub przerastających możliwości i kompetencje pracownika. Mobbingiem może być również niedawanie pracownikowi żadnych zadań do wykonania lub po prostu traktowanie go „jak powietrze”.
Trzeba jednak pamiętać, że o mobbingu można mówić dopiero wówczas, gdy opisane zachowania i działania powtarzają się wielokrotnie, przez dłuższy czas. Jednorazowe działania czy zachowania, nawet gdyby mocno zraniły pracownika, nie mogą być zakwalifikowane jako mobbing.
• Jakie sytuacje sprzyjają powstawaniu zjawiska mobbingu?
– Wydaje się, że podstawową przyczyną występowania zjawiska mobbingu jest wysoka stopa bezrobocia. W takiej sytuacji pracodawcy w celu motywowania pracowników, stosują często praktykę ich zastraszania. Każde polecenie i uwagę starają się zaopatrzyć w słowa typu „wie pan, ile osób czeka na to, żeby zająć pana stanowisko?”.
Tworzenie takiej atmosfery w pracy powoduje, iż podmiotami stosującymi mobbing stają się również sami pracownicy. Rozpoczyna się swego rodzaju „wyścig szczurów”, w którym konieczne jest wyeliminowanie groźnej konkurencji.
Często mobbingowanie pracowników jest po prostu sposobem na podniesienie własnej wartości w oczach innych lub na ukrycie własnej niekompetencji.
Mobbing w każdej swej odsłonie jest zatem zjawiskiem patologicznym, u podnóża którego leżą złe relacje międzypersonalne.
• W jaki sposób zabezpieczyć pracowników przed działaniami mobbingowymi?
– Podmiotem zobowiązanym do przeciwdziałania praktykom mobbingowym jest pracodawca. To do jego zadań należy zatem podejmowanie wszelkich kroków zapobiegającym powstawaniu mobbingu w zakładowym środowisku pracy. Działania takie mogą polegać na jasnym określeniu porządku pracy, w szczególności zasad podległości i współpracy, podejmowania decyzji i rozwiązywania konfliktów oraz określeniu możliwych kar wobec sprawców przemocy psychicznej. Mogą polegać również, co chyba wydaje się najważniejsze, na prowadzeniu akcji uświadamiających pracownikom, czym jest mobbing i jakie niesie ze sobą zagrożenia. Pracodawca może również zobowiązać wszystkich pracowników do zgłaszania wszelkich zauważonych objawów mobbingu. Może także powołać wewnątrzzakładową organizacji pracowniczą, która miałaby zająć się prowadzeniem wszelkiego rodzaju akcji mających na celu zapobieganie mobbingowi (np. tzw. komisji antymobbingowych).
• W jaki sposób pracodawca może przeciwdziałać stwierdzonym przypadkom mobbingu?
– Ujawnienie sytuacji mobbingowej powinno skłonić pracodawcę do rozpoczęcia działań mających na celu zażegnanie konfliktu między tzw. mobberem, czyli osobą stosującą mobbing, a jego ofiarą oraz zakończenie procederu mobbingu. Pracodawca może w tym celu skorzystać z pomocy mediatora, np. osoby wyznaczonej spośród pracowników lub nawet spoza zakładu pracy.
Ważne jest również zapewnienie pomocy osobie poszkodowanej na skutek praktyk mobbingowych. W niektórych sytuacjach może to nawet polegać na zapewnieniu pomocy lekarskiej psychologa czy psychiatry, a także pomocy prawnej.
Mobbing, którego sprawcą jest inny pracownik, stanowi naruszenie obowiązku przestrzegania w zakładzie pracy zasad współżycia społecznego. Dlatego też pracodawca w razie stwierdzenia, że pracownik stosuje mobbing w stosunku do innego pracownika czy pracowników, ma prawo, w zależności od stopnia nasilenia działań mobbingowych, ukarać pracownika karą porządkową, rozwiązać łączący go stosunek pracy za wypowiedzeniem z powodu stosowania praktyk mobbingowych lub nawet rozwiązać stosunek pracy bez wypowiedzenia z winy pracownika – stosowanie mobbingu może być bowiem uznane za ciężkie naruszenie podstawowych obowiązków pracowniczych.
• Jakie środki ochrony przysługują pracownikowi poddanemu mobbingowi?
– Jak wcześniej wspomniałam, podmiotem zobowiązanym do przeciwdziałania mobbingowi jest pracodawca. Odpowiada on nie tylko za czynne znęcanie się psychiczne nad podwładnymi, lecz również za tego typu działania podejmowane przez jakiegokolwiek pracownika w stosunku do innego lub innych pracowników. Pracownik poddany mobbingowi ma zatem prawo żądania od pracodawcy, aby ten podjął stosowne działania mające na celu przerwanie tegoż procederu i zapobieganie mu na przyszłość. Ma również prawo rozwiązać za wypowiedzeniem wiążącą go umowę o pracę i żądać od pracodawcy odszkodowania w wysokości nie niższej niż minimalne wynagrodzenie za pracę. Rozwiązanie stosunku pracy może nastąpić również bez zachowania obowiązującego pracownika okresu wypowiedzenia – brak przeciwdziałania mobbingowi może być uznane za ciężkie naruszenie podstawowych obowiązków pracodawcy wobec pracowników.
W sytuacji zaś, gdy mobbing wywołał u pracownika rozstrój zdrowia, ma on możliwość dochodzić od pracodawcy odpowiedniej sumy tytułem zadośćuczynienia pieniężnego za doznaną krzywdę. Należy zwrócić uwagę na to, że zarówno wysokość odszkodowania, jak i zadośćuczynienia nie zostały ograniczone jakąkolwiek kwotą maksymalną.
• Czy obowiązek przeciwdziałania mobbingowi dotyczy również pracowników? Jeśli tak, to na czym może polegać i z czego to wynika?
– Jednym z obowiązków pracowniczych jest przestrzeganie w zakładzie pracy zasad współżycia społecznego. Brak przeciwdziałania ujawnionym praktykom mobbingu, a co za tym idzie, przyzwolenie na nękanie i znęcanie się nad innymi pracownikami, jest zachowaniem godzącym w zasady współżycia społecznego. Oznacza to zatem, że pracownik, oprócz zakazu stosowania mobbingu wobec innych pracowników, ma obowiązek zapobiegania mu, a więc przeciwstawiania się takim działaniom i zachowaniom.
Realizacja tego obowiązku może polegać na powiadamianiu pracodawcy (jako podmiotu odpowiedzialnego za przeciwdziałanie mobbingowi) o stosowanych w zakładzie pracy praktykach mobbingowych, jak również na żądaniu, aby pracodawca podjął odpowiednie kroki.
Pracownik może również próbować załagodzić lub zażegnać konflikt, jaki narósł między mobberem i jego ofiarą.
Rozmawiał Jakub Kaniewski