Warunkiem odpowiedzialności materialnej pracownika jest prawidłowe powierzenie mu mienia przez pracodawcę. Dzieje się tak, gdy pracownik wyraził zgodę na powierzenie mu mienia, zostało wydane w sposób umożliwiający ustalenie jego stanu ilościowego i jakościowego, może objąć je w posiadanie oraz sprawować nad nim pieczę.
Jednym z rodzajów odpowiedzialności materialnej pracownika jest odpowiedzialność za mienie powierzone z obowiązkiem zwrotu lub do wyliczenia się. Zgodnie z kodeksem pracy przedmiotem powierzenia może być każde mienie, w tym, jak wskazuje art. 124 par. 1 k.p.: pieniądze, papiery wartościowe, kosztowności, narzędzia i instrumenty lub podobne przedmioty, środki ochrony indywidualnej oraz odzież i obuwie robocze.
Pracownik, któremu powierzono mienie z obowiązkiem zwrotu albo do wyliczenia się, odpowiada w pełnej wysokości za szkodę w nim powstałą. Oznacza to, że pracownik odpowiada zarówno za rzeczywistą szkodę pracodawcy, jak i za utracone przez niego korzyści. Przypomnijmy, że w innych przypadkach wyrządzenia pracodawcy przez pracownika szkody z winy nieumyślnej, pracownik odpowiada do wysokości 3-miesięcznego wynagrodzenia i tylko w granicach szkody rzeczywistej. Dlatego zasady odpowiedzialności za mienie powierzone z obowiązkiem zwrotu lub do wyliczenia się są dla pracownika znacznie surowsze.
Do przypisania pracownikowi odpowiedzialności za mienie powierzone konieczne jest wystąpienie następujących przesłanek: szkody, bezprawności czynu, winy oraz adekwatnego związku przyczynowego. Istotny jest również fakt, że w przypadku stwierdzenia niedoborów w powierzonym mieniu domniemywa się winę pracownika (wyrok SN z 27 maja 1999 r., I PKN 73/99, OSNP 2000/18/680).
Odpowiedzialność majątkowa pracownika za powierzone mu mienie z obowiązkiem zwrotu lub do wyliczenia się może ulec ograniczeniu.
Przede wszystkim pracownik nie ponosi odpowiedzialności za szkodę w takim zakresie, w jakim pracodawca lub inna osoba przyczynili się do jej powstania albo zwiększenia. W świetle wyroku SN z dnia 28 kwietnia 1997 r. (I PKN 114/97, OSNP 1998/1/11) odpowiedzialność za mienie powierzone wyłączona jest, gdy pracownik udowodni, że szkoda wywołana została głównie z przyczyn, za które odpowiedzialności nie ponosi (kradzież). Niemniej jednak kradzież mienia powierzonego pracownikowi nie może być uznana za niezależną od niego przyczynę niedoboru wówczas, gdy pracownik, zwłaszcza zatrudniony na kierowniczym stanowisku, przez swe nieroztropne zachowanie ułatwia jej dokonanie (wyrok SN z 9 lutego 1999, I PKN 566/98, OSNP 2000/6/226).
Pracownik może również całkowicie uwolnić się od odpowiedzialności materialnej, jeżeli wykaże, że szkoda powstała z przyczyn od niego niezależnych, a w szczególności wskutek niezapewnienia przez pracodawcę warunków umożliwiających zabezpieczenie powierzonego mienia.
Wysokość odszkodowania może zostać obniżona, jeżeli naprawienie szkody następuje na podstawie ugody pomiędzy pracodawcą i pracownikiem. Należy przy tym zaznaczyć, że obniżenia takiego może dokonać zarówno pracodawca jak i sąd pracy.
Zasady łagodniejszej odpowiedzialności przewiduje również rozporządzenie Rady Ministrów w sprawie warunków odpowiedzialności materialnej pracowników za szkodę w powierzonym mieniu. Stosuje się je do zatrudnionych w magazynach, w sklepach o obsadzie co najmniej 6 osób, stoiskach lub działach w domach towarowych oraz sklepach i stoiskach samoobsługowych. Wymienione osoby odpowiadają wyłącznie w granicach rzeczywistej straty pracodawcy, a jeżeli wyrządziły szkodę wspólnie z innymi pracownikami – stosownie do stopnia winy i przyczynienia się. Co więcej, to pracodawca zostaje obciążony obowiązkiem wykazania okoliczności uzasadniających odpowiedzialność pracownika. Należy jednak zaznaczyć, że również do tej kategorii pracowników nie ma zastosowania limitowana odpowiedzialność, ograniczona do trzymiesięcznego wynagrodzenia. Zgodnie z postanowieniami kodeksu pracy łagodniejsze zasady odpowiedzialności przewidziane w rozporządzeniu mogą być stosowane jedynie w przypadku powierzenia mienia innego niż pieniądze, papiery wartościowe, kosztowności, narzędzia i instrumenty lub podobne przedmioty, środki ochrony indywidualnej oraz odzież i obuwie robocze.
Podstawa prawna
• Rozporządzenie Rady Ministrów z 10 października 1975 r. w sprawie warunków odpowiedzialności materialnej pracowników za szkodę w powierzonym mieniu (Dz.U. z 1996 r. nr 143, poz. 662).
Arkadiusz Sobczyk
radca prawny
Kancelaria Prawna Sobczyk i Współpracownicy w Krakowie