W przypadku śmierci pracownika, pracodawca ma obowiązek wypłacić członkom najbliższej rodziny zmarłego odprawę pośmiertną. Jej wysokość zależy od stażu zakładowego zmarłego pracownika.
Zakres obowiązku oraz zasady wypłaty odprawy pośmiertnej określa art. 93 kodeksu pracy. Odprawę pośmiertną wypłaca się członkom rodziny pracownika, który zmarł w czasie trwania stosunku pracy lub w czasie pobierania po rozwiązaniu stosunku pracy zasiłku z tytułu niezdolności do pracy wskutek choroby. Zatem obowiązek wypłaty odprawy pośmiertnej obciąża pracodawcę nie tylko w razie śmierci jego aktualnego pracownika, ale także i w przypadku zgonu byłego pracownika, który po rozwiązaniu stosunku pracy korzystał z zasiłku chorobowego. Stanowi to istotne rozszerzenie zakresu odpowiedzialności pracodawcy (przykład 1).
PRZYKŁAD 1
Mechanik był zatrudniony w spółce. Ponieważ często chorował, pracodawca wypowiedział mu umowę o pracę z powodu jego nadmiernej absencji chorobowej. Po upływie miesiąca od rozwiązania umowy o pracę mężczyzna doznał zawału serca i zmarł. Jego zgon nastąpił w czasie, gdy nadal korzystał z zasiłku chorobowego. Mechanik był żonaty i bezdzietny. Jego żona zgłosiła się do spółki o wypłatę na jej rzecz odprawy pośmiertnej. Spółka odmówiła jej wypłacenia odprawy, tłumacząc, że zmarły nie był już jej pracownikiem. Żona zmarłego wniosła pozew do sądu pracy, domagając się zasądzenia jej odprawy pośmiertnej. Sąd uwzględnił jej powództwo, gdyż śmierć mężczyzny nastąpiła w warunkach uprawniających do otrzymania odprawy.
Powszechnie przyjmuje się, że obowiązek wypłaty odprawy pośmiertnej spoczywa na pracodawcy w każdym przypadku śmierci pracownika w czasie zatrudnienia oraz w czasie pobierania zasiłku z tytułu niezdolności do pracy wskutek choroby (wyjątek dotyczy tylko sytuacji określonej w par. 7 art. 93 k.p.). Zatem obowiązek ten obciążałby pracodawcę także i w sytuacji, gdy śmierć pracownika nastąpiła w wyniku jego winy lub przyczynienia się (np. w razie naruszenia zasad bhp czy zawinionego wypadku drogowego).
Pracodawca ma obowiązek wypłaty odprawy pośmiertnej z własnej inicjatywy, czyli nie musi czekać na wniosek osoby uprawnionej. Samodzielnie więc powinien ustalić, komu i w jakiej wysokości odprawa przysługuje. W przeciwnym bowiem razie popada w opóźnienie, co może się wiązać z obowiązkiem wypłaty uprawnionym odsetek ustawowych za opóźnienie, tym bardziej że wymagalność roszczenia o wypłatę odprawy pośmiertnej należy liczyć od dnia śmierci pracownika.
Wysokość odprawy
Wysokość odprawy pośmiertnej jest uzależniona od zakładowego stażu pracy zmarłego pracownika. W myśl bowiem par. 2 art. 93 k.p. jej wysokość jest określona w stosunku do okresu zatrudnienia u danego pracodawcy. Przy czym pod pojęciem zakładowego stażu pracy należy rozumieć łączny okres pozostawania w stosunku pracy u tego samego pracodawcy. Bez znaczenia jest tu podstawa prawna tego stosunku, nie ma też znaczenia wymiar czasu pracy czy przerwy między kolejnymi okresami zatrudnienia.
Wysokość odprawy pośmiertnej jest równa:
• jednomiesięcznemu wynagrodzeniu, gdy pracownik był zatrudniony krócej niż 10 lat,
• trzymiesięcznemu wynagrodzeniu, jeśli był on zatrudniony co najmniej 10 lat,
• sześciomiesięcznemu wynagrodzeniu, jeśli był zatrudniony co najmniej 15 lat.
Zatem zasada jest prosta – im dłużej pracownik był zatrudniony u danego pracodawcy, tym wyższa będzie odprawa pośmiertna dla członków jego rodziny. Pamiętać jednak należy, że przy obliczaniu stażu pracy zmarłego odpowiednio stosuje się z mocy art. 93 par. 3 k.p. przepis art. 36 par. 11 k.p. Przewiduje on, że do okresu zatrudnienia wlicza się pracownikowi okres zatrudnienia u poprzedniego pracodawcy, jeżeli zmiana pracodawcy nastąpiła na zasadach określonych w art. 231 k.p. (przejście zakładu pracy na nowego pracodawcę), a także w innych przypadkach, gdy z mocy odrębnych przepisów nowy pracodawca jest następcą prawnym w stosunkach pracy nawiązanych przez pracodawcę poprzednio zatrudniającego tego pracownika. Oznacza to, że do okresu zatrudnienia należy doliczyć wcześniejszy okres pracy zmarłego, w sytuacji gdy doszło do przejęcia zakładu pracy lub jego części przez nowego pracodawcę, a także w sytuacjach, gdy w przepisach szczególnych przewidziano, iż nowy pracodawca staje się następcą prawnym poprzednika. Ma to istotne znaczenie praktyczne, gdyż powoduje znaczne wydłużenie okresów zatrudnienia zmarłego, co może wpłynąć na obowiązek wypłaty wyższej odprawy pośmiertnej (przykład 2).
PRZYKŁAD 2
Księgowa była od 1 lutego 1974 r. zatrudniona na podstawie umowy o pracę w przedsiębiorstwie, które zostało przejęte w marcu 2004 r. przez spółkę. Na skutek tego przejęcia księgowa stała się z mocy art. 231 kodeksu pracy pracownikiem tej spółki. W wyniku wypadku w dniu 12 maja 2004 r. kobieta zmarła. Do spółki zgłosił się jej mąż wraz z dwojgiem małoletnich dzieci z wnioskiem o wypłatę odprawy pośmiertnej. Spółka wypłaciła im odprawę w kwocie jednomiesięcznego wynagrodzenia księgowej. Mąż zmarłej, nie godząc się z tym, złożył do sądu pozew. Domagał się odprawy posmiertnej w wysokości sześciomiesięcznego wynagrodzenia kobiety. Sąd uwzględnił jego powództwo, gdyż do stażu pracy zmarłej należało doliczyć okres jej pracy w przedsiębiorstwie, co łącznie dawało ponad 15 lat zatrudnienia.
Odprawę pośmiertną wypłaca się w częściach równych uprawnionym członkom rodziny zmarłego. Jeżeli jednak uprawniona jest tylko jedna osoba, np. tylko żona zmarłego pracownika, to wówczas odprawę wypłaca się w wysokości połowy kwoty, która wynika ze stażu pracy zmarłego. Gdy pracownik w chwili zgonu zatrudniony był przez różnych pracodawców, wysokość odprawy ustala się oddzielnie u każdego pracodawcy.
Szczegółowe zasady obliczania wysokości odprawy określa rozporządzenie ministra pracy i polityki socjalnej w sprawie sposobu ustalania wynagrodzenia w okresie niewykonywania pracy oraz wynagrodzenia stanowiącego podstawę obliczania odszkodowań, odpraw, dodatków wyrównawczych do wynagrodzenia oraz innych należności przewidzianych w kodeksie pracy. Przy ustalaniu wysokości odprawy stosuje się zasady obowiązujące przy ustalaniu ekwiwalentu pieniężnego za urlop.
Kto jest uprawniony
Krąg osób uprawnionych do otrzymania wypłaty odprawy pośmiertnej jest stosunkowo wąski. Zgodnie bowiem z art. 93 par. 4 kodeksu pracy odprawę wypłaca się małżonkowi oraz innym członkom rodziny spełniającym warunki wymagane do uzyskania renty rodzinnej z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych. Ustalenie osób uprawnionych może jednak niekiedy budzić wątpliwości. Jeżeli chodzi o małżonka zmarłego, to podkreślić należy, że zawsze jest on uprawniony do otrzymania odprawy, jeżeli tylko pozostawał w związku małżeńskim w chwili śmierci pracownika. Jego prawo do odprawy nie jest więc uzależnione od tego, czy posiada on uprawnienia do renty rodzinnej po zmarłym, jak to jest w przypadku innych członków rodziny zmarłego. Pozostali członkowie rodziny (zwykle chodzi o dzieci zmarłego) mają prawo do odprawy pośmiertnej tylko wówczas, gdy spełniają warunki do otrzymania po nim renty rodzinnej. Pracodawca, chcąc to sprawdzić, powinien sięgnąć do przepisów art. 6574 ustawy o rentach i emeryturach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych.
Kiedy nie przysługuje
Odprawa pośmiertna nie przysługuje jednak uprawnionym członkom rodziny, jeżeli pracodawca ubezpieczył pracownika na życie, a odszkodowanie wypłacone przez instytucję ubezpieczeniową jest nie niższe niż odprawa pośmiertna przysługująca zgodnie z art. 93 par. 2 i 6 k.p. Zatem w tym przypadku pracodawca jest wolny od obowiązku zapłaty odprawy. Jeżeli zaś odszkodowanie to jest niższe od odprawy pośmiertnej, pracodawca jest obowiązany wypłacić rodzinie tylko różnicę między tymi świadczeniami (art. 93 par. 7).
Podstawa prawna
• Rozporządzenie ministra pracy i polityki socjalnej z dnia 29 maja 1996 r. w sprawie sposobu ustalania wynagrodzenia w okresie niewykonywania pracy oraz wynagrodzenia stanowiącego podstawę obliczania odszkodowań, odpraw, dodatków wyrównawczych do wynagrodzenia oraz innych należności przewidzianych w kodeksie pracy (Dz.U. 1996 r. nr 62, poz. 289).
• Ustawa z dnia 17 grudnia 1998 roku o rentach i emeryturach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (t.j. Dz.U. z 2004 r. nr 39, poz. 353).
Ryszard Sadlik
Sędzia Sądu Rejonowego w Kielcach