Pozorna umowa o pracę, która służy uzyskaniu świadczenia z ubezpieczenia społecznego jest nieważna.
Zgodnie z art. 22 kodeksu pracy – Przez nawiązanie stosunku pracy pracownik zobowiązuje się do wykonywania pracy określonego rodzaju na rzecz pracodawcy i pod jego kierownictwem oraz w miejscu i czasie wyznaczonym przez pracodawcę, a pracodawca – do zatrudniania pracownika za wynagrodzeniem (par. 1). Zatrudnienie w warunkach określonych w par. 1 jest zatrudnieniem na podstawie stosunku pracy, bez względu na nazwę zawartej przez strony umowy (par. 11).
W oznaczonym czasie i miejscu
Przepis ten definiuje stosunek pracy. Zgodnie z wolą ustawodawcy, jest to wzajemny stosunek obligacyjny, w którym pracownik zobowiązuje się do wykonywania pracy określonego rodzaju na rzecz pracodawcy i pod jego kierownictwem oraz w miejscu i czasie wyznaczonym przez pracodawcę, a pracodawca – do zatrudniania pracownika za wynagrodzeniem.
Wysokie wynagrodzenie
W praktyce zdarza się, że pomiędzy pracownikiem a pracodawcą nawiązuje się formalny stosunek pracy, jednakże jego stronom brak woli zawarcia i realizacji stosunku pracy. Z sytuacją taką spotykamy się np. gdy pracodawca prowadzący jednoosobową działalność gospodarczą, wcześniej nikogo niezatrudniający, zawiera z kandydatem na pracownika umowę o pracę na czas nieokreślony. Przy czym ustala ona wysokie wynagrodzenie pracownika. Jednocześnie zakres obowiązków pomiędzy stronami takiego stosunku pracy ustalony zostaje ustnie, a pracodawca nie organizuje dla pracownika miejsca pracy ani szkolenia z zakresu BHP, nie sporządza też listy obecności w pracy.
Następnie po 2 miesiącach strony rozwiązują umowę o pracę na mocy porozumienia stron, a pracodawca wyrejestrowuje, wówczas już byłego, pracownika z ubezpieczenia społecznego. Zwykle w podobnych sytuacjach w dokumentacji pracodawcy nie ma żadnego śladu korespondencji czy też umowy o świadczenie usług z klientami, których inicjatorem był pracownik. Jest oczywiste, że utworzenie stanowiska pracy nie było w takim przypadku podyktowane obiektywnymi potrzebami pracodawcy – po rozwiązaniu stosunku pracy pracodawca nie zatrudnił bowiem nowego pracownika.
Nie ulega wątpliwości, iż podstawowym obowiązkiem pracodawcy podejmującego decyzję o zatrudnieniu pracownika jest zapewnienie temu pracownikowi wykonywania czynności pracowniczych zarówno pod kątem zapewnienia własnej firmie zleceń do wykonania, jak również pracownikowi miejsca pracy i narzędzi pracy.
Liczy się zamiar stron
Jak stanowi przepis art. 65 par. 2 kodeksu cywilnego w zw. z art. 300 kodeksu pracy – „W umowach należy raczej badać, jaki był zgodny zamiar stron i cel umowy, aniżeli opierać się na jej dosłownym brzmieniu”. Zgodny i świadomy zamiar w chwili dokonywania czynności prawnej decyduje o tym, czy powstaje rzeczywisty stosunek pracy, czy też zawarcie umowy o pracę następuje w celu obejścia przepisów prawa. Poza tym, według art. 83 par. 1 k.c. – „Nieważne jest oświadczenie woli złożone drugiej stronie za jej zgodą dla pozoru. Jeżeli oświadczenie takie zostało złożone dla ukrycia innej czynności prawnej, ważność oświadczenia ocenia się według właściwości tej czynności”.
Ukryty cel
O pozorności umowy o pracę świadczy zatem to, że zarówno pracodawca, jak i pracownik muszą wiedzieć, iż jedynym celem zawartej umowy jest uzyskanie prawa do ubezpieczenia społecznego i mają świadomość pozorności złożonych oświadczeń woli, skoro nie respektują i nie egzekwują wzajemnych praw i obowiązków wynikających z zawartej umowy o pracę.
Reasumując, zawarcie umowy o prace, której celem nie było świadczenie pracy pod kierownictwem pracodawcy w warunkach pracowniczego podporządkowania w wyznaczonym miejscu i czasie, zmierza zazwyczaj do uzyskania świadczeń z ubezpieczenia społecznego, a nie rzeczywistej realizacji treści stosunku pracy. Tworzy więc ona pozór stosunku pracy, co powoduje, iż zawarta formalnie umowa o pracę jest nieważna (art. 83 k.c. w zw. z art. 300 k.p.).
ORZECZNICTWO SĄDU NAJWYŻSZEGO
• Nie można przyjąć pozorności oświadczeń woli o zawarciu umowy o pracę, gdy pracownik podjął pracę i ją wykonywał, a pracodawca świadczenie to przyjmował. Nie wyklucza to rozważenia, czy w konkretnym przypadku zawarcie umowy zmierzało do obejścia prawa
– wyrok SN z 14 marca 2001 r., II UKN 258/00, OSNP 2002/21/527.
• Umowa o pracę zawarta bez określenia rodzaju pracy, jaka ma być w jej ramach świadczona, oraz w sytuacji gdy strony od początku wiedziały, że pracownik ze względu na stan swojego zdrowia, oraz ze względu na brak odpowiedniej ilości zamówień nie będzie w stanie wywiązać się z obowiązków pracowniczych, jako pozorna jest nieważna (art. 83 k.c.). Rozwiązanie takiej umowy nie mogło stanowić podstawy przy znania prawa do wcześniejszej emerytury (...).
– wyrok SN z 2 lutego 2000 r., II UKN 359/99, OSNP 2001/13/447.
