Pracownikowi przysługuje w każdej dobie prawo do co najmniej 11 godzin nieprzerwanego odpoczynku. Zwiększony odpoczynek dobowy przysługuje pracownikom zatrudnionym przy dozorze urządzeń oraz pilnowaniu mienia i ochrony osób.
Jako dobę przyjmuje się dobę pracowniczą. Termin doba nie oznacza doby astronomicznej, czyli dnia kalendarzowego, lecz dobę pracowniczą, obejmującą kolejne 24 godziny, liczone od momentu rozpoczęcia pracy zgodnie z obowiązującym pracownika rozkładem czasu pracy (art. 128 par. 3 pkt 1 k.p.). Doba pracownicza może zatem przypadać w dwóch dniach kalendarzowych (przykład 1). Inny sposób liczenia doby, przyjęcie określonych godzin jej początku i końca, przewiduje art. 1519 par. 2 k.p. Zgodnie z nim, za pracę w niedzielę i święto uważa się pracę wykonywaną pomiędzy godziną 6.00 w tym dniu a godziną 6.00 następnego dnia, chyba że u danego pracodawcy została ustalona inna godzina.
PRZYKŁAD 1
Pracownik rozpoczyna we wtorki pracę na drugą zmianę o godz. 14.00. Jego doba pracownicza rozpoczyna się zatem we wtorek o 14.00 i trwa do 14.00 w środę, czyli obejmuje 2 dni kalendarzowe.
Prawa pracownika do odpoczynku nie można naruszyć przez dyżur – z wyjątkiem pracowników zarządzających w imieniu pracodawcy zakładem pracy (art. 1515 par. 2 i 4 k.p.). Warto zwrócić uwagę, że w praktyce pracujący od poniedziałku do piątku po 8 godzin dziennie mają dłuższy odpoczynek dobowy (16 godzin).
Odpoczynek dobowy można przerwać lub skrócić wyjątkowo wobec pracowników:
• zarządzających w imieniu pracodawcy zakładem pracy albo
• w razie konieczności prowadzenia akcji ratowniczej w celu ochrony życia lub zdrowia ludzkiego, ochrony mienia lub środowiska albo usunięcia awarii (art. 132 par. 2 k.p).
W podanych przypadkach pracownikowi przysługuje równoważny okres odpoczynku do końca danego okresu rozliczeniowego (art. 132 par. 3 k.p.). Udzielenie równoważnego okresu odpoczynku polega na tym, że brakujące godziny odpoczynku łączy się z odpoczynkiem w innej dobie, a nie udziela oddzielnie. Pracodawca ma obowiązek udzielenia równoważnego odpoczynku zarówno wtedy, gdy odpoczynek dobowy zostanie skrócony, jak i wówczas, gdy pracownik wykorzystał 11 godzin odpoczynku, ale był to odpoczynek przerwany (przykład 2).
PRZYKŁAD 2
Pracownik, wykonujący pracę od poniedziałku do piątku po 8 godzin, został wezwany do usunięcia awarii o 22.00 i pracował do 24.00. Następnego dnia pracownik rozpoczął pracę o 8.00. Doba pracownicza trwała od 8.00 do 8.00 następnego dnia. Odpoczynek pracownika przedstawiał się następująco: od 16.00. do 22.00. (6 godzin) i od 24.00 do 8.00 (8 godzin). W sumie pracownik odpoczywał 14 godzin, ale nie był to odpoczynek nieprzerwany. Dlatego pracodawca ma obowiązek połączyć 3 godziny (11 godzin – 8 godzin) z innym odpoczynkiem. Na przykład pracodawca może polecić pracownikowi przyjść do pracy kolejnego dnia o 11.00. Doba pracownicza będzie liczona zgodnie z rozkładem, czyli od 8.00.
Odpoczynek tygodniowy
Pracownikowi przysługuje w każdym tygodniu prawo do co najmniej 35 godzin nieprzerwanego odpoczynku tygodniowego, obejmującego co najmniej 11 godzin nieprzerwanego odpoczynku dobowego (art. 133 par. 1 k.p.). Będą to zatem 24 godziny dołączone do co najmniej 11 godzin odpoczynku dobowego z poprzedniej doby pracowniczej. Prawa do odpoczynku tygodniowego nie można naruszyć przez dyżur – z wyjątkiem dotyczącym zarządzających zakładem w imieniu pracodawcy (art. 1515 par. 2 i 4 k.p.).
Odpoczynek tygodniowy powinien przypadać w niedzielę, która obejmuje 24 godziny od godziny 6.00 w niedzielę do godziny 6.00 w poniedziałek, chyba że u danego pracodawcy została ustalona inna godzina (art. 133 par. 2 k.p.). W przypadkach pracy dozwolonej w niedzielę, odpoczynek może przypadać w innym dniu niż niedziela (art. 133 par. 4 k.p.). Może to być początek, środek lub koniec tygodnia.
Wyjątkowo, możliwe jest skrócenie odpoczynku tygodniowego do 24 godzin w trzech sytuacjach:
• w stosunku do pracowników zarządzających zakładem pracy,
• w przypadku konieczności prowadzenia akcji ratowniczej w celu ochrony życia lub zdrowia ludzkiego, ochrony mienia lub środowiska albo usunięcia awarii,
• w związku z przejściem pracownika na inną zmianę, zgodnie z ustalonym rozkładem czasu pracy (art. 133 par. 2 k.p.).
Przy skróceniu odpoczynku tygodniowego należy zwrócić uwagę na to, że:
• nie jest dopuszczalne skrócenie odpoczynku poniżej 24 godzin,
• pracodawca nie ma obowiązku rekompensaty skróconego odpoczynku.
Przy dozorze urządzeń
W systemie czasu pracy przy dozorze urządzeń lub częściowym pozostawaniu w pogotowiu do pracy pracownikowi przysługuje odpoczynek równoważny:
• bezpośrednio po każdym okresie wykonywania pracy w przedłużonym wymiarze dobowym (art. 136 par. 2 k.p.),
• przez czas odpowiadający co najmniej liczbie przepracowanych godzin (art. 136 par. 2 k.p.). Natomiast pracownik, który wykonywał pracę mniej niż 11 godzin, ma prawo do co najmniej 11 godzin odpoczynku,
• niezależnie od przysługującego każdemu pracownikowi tygodniowego odpoczynku, o którym mowa w art. 133 k.p.
Jeżeli pracownik wykonuje pracę 16 godzin, a następnie korzysta z odpoczynku w wymiarze 16 godzin, to ten odpoczynek wykracza poza dobę pracowniczą, np. praca od 6.00 do 22.00, odpoczynek od 22.00 do 14.00 następnego dnia, a doba pracownicza trwa od 6.00 do 6.00. Należy zauważyć, że ww. odpoczynek jest jakby odpoczynkiem dobowym. Zastępuje odpoczynek dobowy, gdyż ze względu na możliwość przedłużenia dobowego wymiaru do 16 godzin, 11-godzinny odpoczynek nie jest możliwy (24-16=8).
Odpoczynek tygodniowy zawiera w sobie odpoczynek dobowy. Oznacza to, że:
• do 35-godzinnego odpoczynku tygodniowego wlicza się ww. odpoczynek w wymiarze wynoszącym tyle godzin, ile praca w przedłużonym dobowym wymiarze. Jeżeli wymiar dobowy był krótszy niż 11 godzin, to odpoczynek tygodniowy nie może być krótszy niż 35 godzin.
• nie należy sumować 35 godzin odpoczynku tygodniowego z godzinami równoważnego odpoczynku (przykład 3).
PRZYKŁAD 3
Pracownica wykonywała pracę w piątek 8 godzin do 22. Zatem od 22.00 przysługuje jej odpoczynek tygodniowy wynoszący 35 godzin. Nie można zmniejszyć tego odpoczynku. Najwcześniej może przyjść do pracy w niedzielę o 8.00.
Przy pilnowaniu mienia
Pracownikom zatrudnionym przy pilnowaniu mienia, a także pracownikom zakładowych straży pożarnych i służb ratowniczych, przysługuje prawo do odpoczynku dobowego i tygodniowego na takich zasadach, jak pracownikom zatrudnionym w systemie równoważnego czasu pracy przy dozorze urządzeń lub przy częściowym pozostawaniu w pogotowiu do pracy (art. 137 k.p.). Oznacza to, że pracownikowi przysługuje odpoczynek:
• bezpośrednio po każdym okresie wykonywania pracy w przedłużonym wymiarze dobowym,
• przez czas odpowiadający co najmniej liczbie przepracowanych godzin. Natomiast pracownik, który wykonywał pracę mniej niż 11 godzin, ma prawo do co najmniej 11 godzin odpoczynku,
• niezależnie od przysługującego każdemu pracownikowi tygodniowego odpoczynku, o którym mowa w art. 133 k.p. (przykład 4).
PRZYKŁAD 4
Pracownik świadczył pracę przez 24 godziny od 6.00 w poniedziałek do 6.00 we wtorek. Od 6.00 we wtorek do 6.00 we środę powinien korzystać z odpoczynku.
Odpoczynek tygodniowy zawiera w sobie odpoczynek dobowy. Oznacza to, że:
• do 35-godzinnego odpoczynku tygodniowego wlicza się ww. odpoczynek w wymiarze wynoszącym tyle godzin, ile praca w przedłużonym dobowym wymiarze. Jeżeli wymiar dobowy był krótszy niż 24 godziny, to odpoczynek tygodniowy nie może być krótszy niż 35 godzin.
• nie należy sumować 35 godzin odpoczynku tygodniowego z godzinami równoważnego odpoczynku.
Podstawa prawna
• Kodeks pracy z 26 czerwca 1974 r. (Dz.U. nr 21, poz. 94 z późn zm.).
Ewa Drzewiecka