Praca w niedziele i ustalone święta jest dopuszczalna tylko w określonych sytuacjach. Ponadto za każdy taki przepracowany dzień pracodawca musi przyznać pracownikowi inny dzień wolny, a jeżeli to niemożliwe, wypłacić dodatek.
Kodeks pracy nie definiuje bezpośrednio pojęcia dnia wolnego od pracy, czyli dnia, w którym pracownik nie świadczy pracy. Wyróżnić można trzy podstawowe kategorie dni wolnych od pracy:
• wszystkie niedziele oraz święta wymienione w ustawie z dnia 18 stycznia 1951 r., którymi są m.in.: 1 stycznia, pierwszy i drugi dzień Wielkiej Nocy, 1 i 3 maja, dzień Bożego Ciała, 15 sierpnia, 1 listopada, 11 listopada, 25 i 26 grudnia,
• święta branżowe przysługujące pracownikom niektórych zawodów, wynikające z kart branżowych, niewliczane do dni wolnych od pracy wynikających z normy pięciodniowego tygodnia pracy (chyba że w układzie zbiorowym pracy lub regulaminie pracy zostało zastrzeżone, że dzień święta branżowego wliczany jest do takich dni),
• dni wolne od pracy wynikające z rozkładu czasu pracy w pięciodniowym tygodniu pracy.
Niedziela i święta nie zawsze dniami wolnymi
Niedziele i święta są dniami wolnymi od pracy. Granica czasowa niedzieli i święta w rozumieniu art. 1519 par. 2 k.p. nie pokrywa się z dobą astronomiczną.
Artykuł 15110 k.p. w sposób wyczerpujący określa przypadki, w których wyjątkowo praca w niedzielę oraz święto jest dopuszczalna. Jest to m.in. konieczność prowadzenia akcji ratowniczej dla ochrony życia lub zdrowia ludzkiego albo ochrony mienia lub usunięcia awarii, praca w ruchu ciągłym, praca zmianowa. Niedopuszczalne jest zlecanie pracownikom pracy w niedziele i święta w godzinach nadliczbowych, ze względu na szczególne potrzeby pracodawcy, jeżeli art. 15110 k.p. nie zezwala w danym przypadku na prace w niedzielę lub święto. Praca w godzinach nadliczbowych w te dni jest dopuszczalna jedynie w razie konieczności prowadzenia akcji ratowniczej dla ochrony życia i zdrowia ludzkiego albo dla ochrony mienia lub usunięcia awarii.
WAŻNE
Pracą w niedzielę oraz święto jest pracą wykonywaną między godziną 6 w tym dniu a godziną 6 następnego dnia, chyba że w układzie zbiorowym pracy lub regulaminie pracy ustalono inną granicę czasową obejmującą kolejne 24 godziny.
Uprawnienia pracującego w niedziele
Zgodnie z art. 15111 par. 1 i 2 k.p. pracownikowi zatrudnionemu w niedzielę pracodawca obowiązany jest zapewnić inny dzień wolny od pracy w okresie 6 dni kalendarzowych poprzedzających lub następujących po takiej niedzieli. Jeżeli nie jest możliwe wykorzystanie w ustalonym terminie dnia wolnego od pracy w zamian za pracę w niedzielę, pracownikowi przysługuje dzień wolny od pracy do końca okresu rozliczeniowego, a w razie braku możliwości udzielenia dnia wolnego od pracy w tym terminie – 100-proc. dodatek do wynagrodzenia za każdą godzinę pracy w niedzielę. Udzielenie pracownikowi zastępczego dnia wolnego od pracy oznacza zwolnienie go z całej dniówki roboczej, nawet jeśli nie mieści się ona w ramach doby kalendarzowej i kończy się następnego dnia. Ze względu na to, że regulacja ta ma na celu zagwarantowanie pracownikowi cotygodniowego odpoczynku, nie wolno kumulować zastępczych dni wolnych od pracy.
Za pracę w niedzielę, niezależnie od liczby przepracowanych w tym dniu godzin (nawet za jedną lub dwie), pracownikowi przysługuje cały wolny dzień, który nie może przypadać w dzień wolny od pracy wynikający z rozkładu czasu pracy w pięciodniowym tygodniu pracy. Mamy wówczas do czynienia z sytuacją, w której pracownik nie przepracuje faktycznie zaplanowanego mu czasu pracy. Za te godziny pracownik zachowuje prawo do wynagrodzenia przestojowego, ustalonego na podstawie art. 81 k.p.
Praca w niedzielę może też w pewnych sytuacjach odbywać się na warunkach pracy w godzinach nadliczbowych. Ma to miejsce w dwóch przypadkach: gdy pracownik miał zaplanowaną pracę w niedzielę i dodatkowo wyniknęła w tym dniu konieczność pracy w godzinach nadliczbowych, oraz gdy nie miał zaplanowanej pracy w niedzielę, ale pracodawca zlecił mu w tym dniu pracę na warunkach pracy w godzinach nadliczbowych.
Pracownikowi, który pracował w niedzielę w wymiarze przekraczającym obowiązującą go dobową normę czasu pracy, przysługuje normalne wynagrodzenie za godziny nieprzekraczające obowiązującej go dobowej normy czasu pracy wraz z dodatkiem za godziny przepracowane ponad tę normę w wysokości 100 proc. wynagrodzenia. Za zgodą pracownika pracodawca może udzielić mu zamiast dodatku za pracę w godzinach nadliczbowych w niedzielę dodatkowych wolnych godzin.
W razie nieudzielenia przez pracodawcę w okresie rozliczeniowym innego dnia wolnego od pracy w zamian za dozwoloną pracę świadczoną w niedzielę lub święto pracownikowi przysługuje za każdą godzinę takiej pracy tylko jeden dodatek przewidziany w art. 15111 par. 2 lub par. 3 k.p., czyli 100 proc. (uchwała SN z 15 lutego 2006 r., II PZP 11/05, niepub.).
Uprawnienia zatrudnionego w święto
Pracodawca powinien zrekompensować pracę w święto innym dniem wolnym od pracy w ciągu okresu rozliczeniowego (art. 15111 par. 1 pkt 2 k.p.). Jeśli nie jest możliwe wykorzystanie we wskazanym terminie dnia wolnego od pracy w zamian za pracę w święto, pracownikowi przysługuje za każdą godzinę pracy w święto normalne wynagrodzenie wraz ze 100-proc. dodatkiem (art. 15111 par. 3 k.p.). W sytuacji gdy święto przypada w niedzielę, na pracodawcy ciąży obowiązek udzielenia pracownikowi zastępczego dnia wolnego od pracy w okresie 6 dni kalendarzowych poprzedzających lub następujących po takiej niedzieli. Jeżeli nie jest możliwe wykorzystanie w tym terminie dnia wolnego od pracy, pracownikowi przysługuje dzień wolny od pracy do końca okresu rozliczeniowego, a w razie braku możliwości udzielenia dnia wolnego od pracy w tym terminie – 100-proc. dodatek do wynagrodzenia za każdą godzinę pracy w święto przypadające w niedzielę.
Zasady wynikającej z art. 15112 k.p. zapewniającego ochronę prawną uprawnienia pracownika do niedzielnego wypoczynku (co najmniej raz na cztery tygodnie niedziela wolna od pracy) nie można stosować do systemu pracy, w którym konieczna może być praca w dni świąteczne niebędące niedzielami. Pracownik, który przepracował trzy kolejne dni świąteczne, nie może domagać się, aby trzeci dzień świąteczny był dla niego dniem wolnym od pracy.
WAŻNE
Nie ma zakazu zatrudniania w niedziele oraz święta pracowników objętych szczególną ochroną prawną (pracowników młodocianych, kobiet w ciąży). Niedopuszczalne byłoby to, gdyby praca w dzień ustawowo wolny od pracy miała być jednocześnie pracą w godzinach nadliczbowych.
Gdy praca w pięciodniowym rozkładzie tygodnia
Artykuł 1513 k.p. przewiduje, że pracownikowi, który ze względu na konieczność pracy w godzinach nadliczbowych wykonywał pracę w dniu wolnym od pracy wynikającym z rozkładu czasu pracy w przeciętnie pięciodniowym tygodniu pracy, przysługuje w zamian inny dzień wolny od pracy. Dzień wolny powinien zostać udzielony w tym samym okresie rozliczeniowym, w którym miała miejsce praca w dniu wolnym z tytułu przeciętnie 5-dniowego tygodnia pracy. Dzień wolny przysługuje pracownikowi bez względu na liczbę faktycznie przepracowanych godzin nadliczbowych. Jeśli więc pracownik przepracował w sobotę 5 godzin, to powinien otrzymać w zamian cały dzień wolny od pracy. Pracodawca nie powinien więc nakładać na pracowników obowiązku odpracowywania 3 godzin. Ponadto nie może to się odbyć ze stratą w wynagrodzeniu pracownika.
Podstawa prawna
• Art. 81, art. 1519 – 15112 ustawy z dnia 26 czerwca 1974 r. Kodeks pracy (t.j. Dz.U. z 1998 r. nr 21, poz. 94 z późn. zm.).
• Par. 1 ustawy z dnia 18 stycznia 1951 r. o dniach wolnych od pracy (Dz.U. nr 4, poz. 28 z późn. zm.).
Magdalena Rycak