Odpowiedzialność prawną za strajk mogą ponieść obie strony sporu zbiorowego. W grę wchodzić może zarówno odpowiedzialność karna, odszkodowawcza, jak i sankcje w postaci rozwiązania stosunku pracy z organizatorami lub nawet zwykłymi uczestnikami strajku.
Odpowiedzialności karnej podlegać mogą zarówno przedstawiciele pracodawców, jak i organizatorzy strajku. Odpowiedzialności karnej podlegają jednak tylko te osoby, które w związku z zajmowanym stanowiskiem lub pełnioną funkcją:
• przeszkadzają we wszczęciu lub w prowadzeniu w sposób zgodny z prawem sporu zbiorowego,
• nie dopełniają obowiązków określonych w ustawie o rozwiązywaniu sporów zbiorowych.
Czyny te stanowią występki w rozumieniu przepisów prawa karnego i są zagrożone karą grzywny albo ograniczenia wolności. Są przestępstwami umyślnymi, które mogą być popełnione z zamiarem bezpośrednim, jak i ewentualnym. Przeszkadzanie we wszczęciu lub prowadzeniu legalnego sporu zbiorowego może polegać m.in. na uniemożliwieniu lub przeszkadzaniu w organizacji albo prowadzeniu strajku. Przestępstwem mogą być także czyny polegające np. na nieuzasadnionej odmowie podjęcia rokowań w celu rozwiązania sporu w drodze porozumienia, bezprawnym rozwiązaniu stosunku pracy z prowadzącym spór działaczem związkowym.
Karze grzywny albo ograniczenia wolności podlega ten, kto kieruje strajkiem lub inną akcją protestacyjną zorganizowaną wbrew przepisom, przy czym przez kierowanie rozumie się faktyczne panowanie nad przebiegiem akcji protestacyjnej) w taki sposób, aby przebiegała ona zgodnie z kierunkiem wytyczonym przez kierującego (zob. L. Wilk, Kilka uwag o kryminalizacji w sferze zbiorowego prawa pracy, Przegląd Sądowy 1998/3/56). Odpowiedzialności karnej mogą podlegać jednak nie tylko członkowie organów kierowniczych strajku działających z ramienia związku zawodowego, ale również członkowie tzw. nieformalnych organizacji (komitetów) strajkowych powołanych przez pracowników, o ile są faktycznymi przywódcami strajku.
Odpowiedzialność odszkodowawcza
Za szkody wyrządzone strajkiem lub inną akcją protestacyjną zorganizowaną wbrew przepisom ustawy organizator ponosi odpowiedzialność na zasadach określonych w kodeksie cywilnym. Przepis ten nie ogranicza w żaden sposób odpowiedzialności odszkodowawczej za nielegalny strajk ani pod względem przedmiotowym, ani podmiotowym.
Organizatorzy strajku ponosić zatem będą odpowiedzialność za pełną szkodę spowodowaną takim strajkiem wobec każdego podmiotu (nie tylko pracodawcy), któremu szkoda została wyrządzona. W grę wchodzić będzie odpowiedzialność odszkodowawcza z tytułu czynu niedozwolonego określona w art. 415 i następnych k.c. Dla dochodzenia odszkodowania od organizatorów nielegalnego strajku konieczne będzie zatem wykazanie wszystkich przesłanek tej odpowiedzialności, tj. bezprawności strajku, wysokości szkody i adekwatnego związku przyczynowego pomiędzy szkodą a strajkiem (odpowiedzialność tylko za normalne, typowe następstwa działania lub zaniechania). Ciężar wykazania tych przesłanek – zgodnie z art. 6 k.c. – będzie spoczywał na podmiocie dochodzącym odszkodowania.
Jeśli organizatorem strajku będą władze statutowe zarejestrowanych związków zawodowych jako osób prawnych (art. 15 ustawy z 23 maja 1991 r. o związkach zawodowych – Dz.U. z 2001 r. nr 79, poz. 854 ze zm.), wówczas zastosowanie znajdzie art. 416 kodeksu cywilnego, zgodnie z którym osoba prawna jest obowiązana do naprawienia szkody wyrządzonej z winy jej organu. Jeśli natomiast nielegalny strajk został zorganizowany przez osoby nieuprawnione do tego na podstawie ustawy o rozwiązywaniu sporów zbiorowych, a wchodzące w skład różnego rodzaju komitetów strajkowych, wówczas osoby te będą ponosić solidarnie odpowiedzialność za powstanie szkody (art. 441 par. 1 k.c.).
Możliwość zastosowania przez pracodawcę jednego z trybów rozwiązania umowy o pracę – w szczególności rozwiązania umowy w trybie natychmiastowym z winy pracownika – uzależniona jest od ustalenia, czy strajk, w którym pracownik brał udział, był legalny. Jeśli tak – zastosowanie jakiejkolwiek sankcji prawa pracy jest wykluczone. Ocena, czy strajk jest legalny, powinna zostać najpierw dokonana przez pracodawcę przed podjęciem przez niego decyzji o rozwiązaniu stosunku pracy z pracownikiem – organizatorem lub uczestnikiem strajku. Ostatecznie jednak takie oceny dokona sąd pracy w przypadku wniesienia przez pracownika odwołania od rozwiązania umowy o pracę. Sąd pracy władny jest dokonać samodzielne ustaleń w tym zakresie.
Kiedy strajk jest nielegalny
Ze strajkiem nielegalnym mamy do czynienia wówczas, gdy:
• został ogłoszony przez nieuprawniony do tego podmiot,
• ogłoszono go bez uprzedniego wyczerpania możliwości rozwiązania sporu w drodze rokowań, mediacji (ewentualnie rozstrzygnięcia kolegium arbitrażu społecznego). Dopuszcza się odstępstwo od tej zasady w przypadku, gdy bezprawne działanie pracodawcy uniemożliwiło przeprowadzenie rokowań lub mediacji, a także wówczas, gdy pracodawca rozwiązał stosunek pracy z prowadzącym spór działaczem związkowym,
• przeprowadzony został bez uzyskania zgody większości głosujących pracowników, z tym że w głosowaniu powinno wziąć udział co najmniej 50 proc. pracowników,
• rozpoczęcie strajku nastąpiło przed upływem 5 dni od jego ogłoszenia,
• strajk zorganizowano w celu rozwiązania sporu niedotyczącego interesów wskazanych w art. 1 ustawy (innych niż warunków pracy, płac lub świadczeń socjalnych oraz praw i wolności związkowych pracowników lub innych grup, którym przysługuje prawo zrzeszania się w związkach zawodowych). Strajku, który jest ostatecznym narzędziem używanym w sporze zbiorowym, nie mogą przy tym usprawiedliwiać żądania nieujęte w zgłoszeniu sporu, jak też żądania, co do których rokowania zakończyły się podpisaniem porozumienia,
• strajk narusza zasadę racjonalności wyrażoną w art. 17 ust. 3 ustawy o rozwiązywaniu sporów zbiorowych, w myśl której przy podejmowaniu decyzji o ogłoszeniu strajku podmiot reprezentujący interesy pracowników powinien wziąć pod uwagę współmierność żądań do strat związanych ze strajkiem. Organizatorzy akcji strajkowej powinni zatem kierować się zasadą proporcji żądań do strat związanych ze strajkiem,
• w wyniku akcji strajkowej zaprzestano pracy na stanowiskach pracy, urządzeniach i instalacjach, na których zaniechanie pracy zagraża życiu i zdrowiu ludzkiemu lub bezpieczeństwu państwa,
• został zorganizowany w Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Agencji Wywiadu, w jednostkach Policji i Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej, Służby Więziennej, Straży Granicznej, Służby Celnej oraz jednostkach organizacyjnych ochrony przeciwpożarowej,
• został zorganizowany przez pracowników zatrudnionych w organach władzy państwowej, administracji rządowej i samorządowej, sądach oraz prokuraturze (w obronie praw i interesów pracowników, którzy nie mają prawa do strajku, związek zawodowy działający w innym zakładzie pracy może jednak zorganizować strajk solidarnościowy na czas nie dłuższy niż połowa dnia roboczego).
Zakres odpowiedzialności
Ustalenie, że strajk był nielegalny, nie przesądza o istnieniu podstawy do rozwiązania umowy o pracę z pracownikami biorącymi w nim udział. Należy ustalić zakres ich odpowiedzialności. Będzie on uzależniony od funkcji i roli pracownika w akcji strajkowej. Inna zatem będzie odpowiedzialność organizatorów strajku, a inna zwykłych jego uczestników. Ci pierwsi ponoszą odpowiedzialność zaostrzoną. Od organizatorów strajku należy bowiem oczekiwać znajomości regulacji prawnych i zwartych w nich przesłanek niezbędnych do proklamowania i prowadzenia legalnej akcji strajkowej.
Zawinienie w naruszeniu obowiązków pracowniczych przez szeregowych pracowników (stanowiące podstawę do przypisania im ciężkiego naruszenia obowiązków) wymaga przede wszystkim świadomości udziału w nielegalnym strajku. Ich udział nabiera cech ciężkiego naruszenia obowiązków pracowniczych jedynie wtedy, gdy obejmowali świadomością bezprawność swego postępowania i pomimo wezwań do zaniechania dalszego udziału w strajku kontynuowali go.
ODSZKODOWANIE OD ORGANIZATORÓW STRAJKU
Dla dochodzenia odszkodowania od organizatorów nielegalnego strajku konieczne jest wykazanie wszystkich przesłanek odpowiedzialności, tj. bezprawności strajku, wysokości szkody i adekwatnego związku przyczynowego pomiędzy szkodą a strajkiem (odpowiedzialność tylko za normalne, typowe następstwa działania lub zaniechania). Ciężar wykazania tych przesłanek – zgodnie z art. 6 kodeksu cywilnego – spoczywał będzie na podmiocie dochodzącym odszkodowania.
WAŻNE
Odpowiedzialności karnej mogą podlegać jednak nie tylko członkowie organów kierowniczych strajku działających z ramienia związku zawodowego, ale również członkowie tzw. nieformalnych organizacji – komitetów strajkowych powołanych przez pracowników, o ile są faktycznymi przywódcami strajku.
ORZECZNICTWO SĄDU NAJWYŻSZEGO
Nawet gdy strajk został zorganizowany niezgodnie z przepisami ustawy, to sam w nim udział nie wystarcza jeszcze do zastosowania wobec pracownika sankcji z art. 52 par. 1 pkt 1 k.p. Trzeba bowiem ocenić, czy zachowanie pracownika było równocześnie ciężkim naruszeniem podstawowych powinności pracowniczych, a więc zawinionym umyślnie, czy też rażąco niedbałym – wyrok SN z 18 marca 1992 r., I PRN 11/92, Przegląd Sądowy 1993 nr 1, s. 78 oraz uzasadnienie wyroku z 27 listopada 1997 r., I PKN 393/97, OSNAPiUS 1998 nr 17, poz. 511.
Udział w nielegalnym strajku zwykłych jego uczestników może nie uzyskać kwalifikacji ciężkiego naruszenia podstawowych obowiązków pracowniczych, jeżeli pracownicy przystąpili do strajku w subiektywnym przekonaniu o jego legalności – teza 1 i uzasadnienie wyroku SN z 23 lutego 2005 r., II PK 2001/04, OSNP 2005/21/333, wyrok z 18 marca 1992 r., I PRN 11/92, niepubl. oraz uzasadnienie wyroku z 17 lutego 2005 r., II PK 217/04, OSNP 2005/18/285.
Andrzej Marek
Autor jest sędzią Sądu Okręgowego w Legnicy
Podstawa prawna
• Ustawa z dnia 23 maja 1991 r. o rozwiązywaniu sporów zbiorowych (Dz.U. nr 55, poz. 236 ze zm.).