Wobec coraz częstszych sytuacji ogłaszania upadłości pracodawców lub przejściowych problemów z utrzymaniem przez nich stabilności finansowej konieczne stało się stworzenie prawnych gwarancji chroniących pracowników.
Gwarancję otrzymania przez pracowników należnego wynagrodzenia i innych świadczeń z tytułu stosunku pracy przewiduje ustawa z 29 grudnia 1993 r. o ochronie roszczeń pracowniczych w razie niewypłacalności pracodawcy (DzU z 2002 r. nr 9, poz. 85 ze zm.). Na mocy jej postanowień został utworzony Fundusz Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych będący państwowym funduszem celowym, posiadającym osobowość prawną, mającym za cel ochronę roszczeń pracowniczych w razie niemożności ich zaspokojenia przez niewypłacalnego pracodawcę.
Dochody funduszu
Głównym dochodem funduszu są składki płacone przez pracodawców prowadzących działalność gospodarczą, z wyjątkiem zakładów budżetowych oraz jednostek pomocniczych zakładów budżetowych. Poboru składek comiesięcznie dokonuje Zakład Ubezpieczeń Społecznych łącznie ze składkami na ubezpieczenia społeczne, a następnie przekazuje je funduszowi do 15. dnia każdego miesiąca. Wysokość składki ustalana jest w ustawie budżetowej.
Innymi źródłami finansowania funduszu są m.in. zwroty sum wypłaconych niewypłacalnym pracodawcom, odsetki od lokat nadwyżek finansowych funduszu, odsetki od zwrotu sum wypłaconych tytułem świadczeń, zwróconych po terminie. W związku ze swoją działalnością fundusz ma również prawo zaciągania kredytów bankowych.
Fundusz Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych spełnia 3 cele: gromadzi środki finansowe na pokrycie roszczeń pracowniczych, wypłaca pracownikom świadczenia gwarantowane przez ustawę, dochodzi od pracodawców zwrotu wypłaconych świadczeń.
Gdy pracodawca nie płaci
Wypłaty wynagrodzenia oraz innych świadczeń należnych pracownikowi można domagać się od funduszu w przypadku niewypłacalności pracodawcy.
Przez niewypłacalność pracodawcy należy rozumieć m.in. sytuację, w której:
• ogłoszono upadłość pracodawcy,
• odrzucono wniosek o ogłoszenie upadłości pracodawcy z powodu niezłożenia przez jego wierzyciela zaliczki na koszty postępowania,
• oddalono wniosek o ogłoszenie upadłości pracodawcy, ponieważ jego majątek oczywiście nie wystarcza nawet na zaspokojenie kosztów postępowania,
• umorzono postępowanie upadłościowe, ponieważ:
– majątek masy nie wystarcza nawet na zaspokojenie kosztów postępowania,
– wierzyciel, na którego wniosek upadłość była ogłoszona, nie złożył zaliczki na koszty postępowania, a zachodzi brak płynnych funduszy na te koszty,
• niezaspokojono roszczeń pracowniczych z powodu braku środków finansowych:
– w okolicznościach stanowiących, zgodnie z przepisami o działalności gospodarczej, podstawę do wykreślenia z ewidencji działalności gospodarczej wpisu o podjęciu takiej działalności przez osobę fizyczną lub cofnięcia koncesji na prowadzenie takiej działalności,
– przez pracodawcę, wobec którego wszczęte jest postępowanie likwidacyjne na podstawie odrębnych przepisów (art. 3 ustawy).
Sytuacje związane z upadłością ustala sąd gospodarczy, natomiast stwierdzenie pozostałych przypadków niewypłacalności należy do dyrektora wojewódzkiego urzędu pracy, przy czym za dzień wystąpienia niewypłacalności uważa się datę postanowienia sądu o ogłoszeniu upadłości, względnie dzień, w którym postanowienie o odrzuceniu lub oddaleniu wniosku o stwierdzenie upadłości stało się prawomocne. W przypadku utraty płynności finansowej decydujące znaczenie ma dzień wystąpienia okoliczności powodujących niemożność zaspokojenia roszczeń pracowniczych albo dzień wszczęcia postępowania likwidacyjnego.
Prawo do świadczeń z funduszu przysługuje zarówno byłym, jak i obecnym pracownikom zatrudnionym u pracodawcy mającego obowiązek opłacania składki na Fundusz Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych, członkom ich rodzin (uprawnionym do renty rodzinnej), jak również osobom wykonującym pracę zarobkową u tego pracodawcy na innej podstawie aniżeli stosunek pracy, jeżeli z tego tytułu podlegają obowiązkowi ubezpieczenia społecznego.
Z wnioskiem o wypłatę świadczeń może wystąpić zarówno sam uprawniony, jak i pracodawca, syndyk, likwidator lub inna osoba sprawująca zarząd majątkiem pracodawcy niezwłocznie po wystąpieniu przyczyn niewypłacalności.
Wypłaty dokonuje kierownik Biura Terenowego Funduszu Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych właściwy ze względu na siedzibę niewypłacalnego pracodawcy na podstawie:
• wniosku uprawnionej osoby lub
• sporządzonego przez pracodawcę, likwidatora, syndyka lub inną osobę sprawującą zarząd majątkiem pracodawcy w terminie miesiąca od wystąpienia niewypłacalności:
– zbiorczego wykazu niezaspokojonych roszczeń pracowniczych, obejmującego świadczenia podlegające zaspokojeniu za okres poprzedzający dzień wystąpienia niewypłacalności, jak również
– wykazu uzupełniającego w stosunku do świadczeń powstałych po dniu wystąpienia niewypłacalności.
Spory powstałe w związku z odmową wypłaty świadczenia pracowniczego ze środków funduszu rozstrzyga sąd właściwy w sprawach z zakresu prawa pracy.
Świadczenia gwarancyjne
Możemy wyróżnić dwie grupy świadczeń, które podlegają zaspokojeniu ze środków funduszu:
• wynagrodzenia za pracę oraz
• inne świadczenia, m.in.:
– wynagrodzenie za czas niezawinionego przez pracownika przestoju,
– wynagrodzenie za czas zwolnienia od pracy w przypadku czasowej niezdolności pracownika do pracy oraz jego usprawiedliwionej nieobecności w pracy,
– świadczenie wyrównawcze oraz zasiłek chorobowy,
– wynagrodzenie za czas urlopu wypoczynkowego,
– odprawa pieniężna w przypadku rozwiązania stosunku pracy z przyczyn dotyczących pracodawcy (art. 6 ustawy).
Ustawa nakłada wiele ograniczeń:
• ograniczenie czasu – wysokość zaspokojonego roszczenia o wypłatę wynagrodzenia przysługuje za okres nie dłuższy niż 3 miesiące poprzedzające datę wystąpienia niewypłacalności lub ustania stosunku pracy, jeżeli zdarzenia przypadają w okresie nie dłuższym niż 6 miesięcy poprzedzających dzień wystąpienia niewypłacalności lub ustania stosunku pracy,
• ograniczenie wysokości – wynagrodzenia i inne wymienione w ustawie świadczenia przysługujące uprawnionemu nie mogą łącznie za okres jednego miesiąca przekraczać przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia z poprzedniego kwartału ogłoszonego w Monitorze Polskim, a w przypadku wypłaty odprawy pieniężnej – jego wielokrotności, gdy podstawę do określenia wysokości świadczenia stanowi wielokrotność wynagrodzenia,
• ograniczenie czasu wystąpienia zdarzenia powoduje, iż skuteczne dochodzenie zaspokojenia roszczeń przez fundusz możliwe jest tylko w przypadku, gdy uprawnienie do nich powstało w okresie nie dłuższym niż 6 miesięcy poprzedzających dzień wystąpienia niewypłacalności, a w przypadku odprawy pośmiertnej – również w okresie nie dłuższym niż 4 miesiące po tym dniu.
Wypłata świadczeń pracowniczych ze środków funduszu powoduje powstanie po jego stronie roszczenia regresowego w stosunku do pracodawcy lub masy upadłości o zwrot zaspokojonych świadczeń.
Przemysław Szpik