Pracodawca nie może bez ograniczeń zlecać pracownikom pracy w godzinach nadliczbowych. Jest ona dopuszczalna tylko w określonych sytuacjach i przez ściśle określony czas.
Praca w godzinach nadliczbowych traktowana jest jako wyjątek od zasady wykonywania pracy w normalnym czasie pracy. Przepisy określają zatem nie tylko sytuacje, w których praca nadliczbowa jest dopuszczalna, ale także wskazują na maksymalny wymiar takiej pracy, biorąc pod uwagę konieczność zapewnienia pracownikom odpowiednich okresów odpoczynku, jak również bezpiecznych i higienicznych warunków pracy.
Maksymalne wymiary pracy w godzinach nadliczbowych, inaczej mówiąc limity takiej pracy, można określić dla doby, tygodnia i roku kalendarzowego.
Limit dobowy
Dobowy limit pracy w godzinach nadliczbowych nie jest wprost określony w przepisach kodeksu pracy. Można go natomiast ustalić w sposób pośredni na podstawie przepisów regulujących dobowy okres odpoczynku. Każdemu pracownikowi przysługuje bowiem w okresie doby – rozumianej jako 24 kolejne godziny, poczynając od godziny, w której pracownik rozpoczyna pracę zgodnie z obowiązującym go rozkładem czasu pracy – prawo do co najmniej 11 godzin nieprzerwanego odpoczynku. Zakładając zatem, że pracownik wykonuje pracę w normalnym czasie pracy, czyli przez 8 godzin i korzysta co najmniej z 11 godzin nieprzerwanego odpoczynku – w każdej dobie pozostanie 5 godzin, które mogą być wypełnione pracą w godzinach nadliczbowych.
W konsekwencji dobowy limit pracy nadliczbowej nie może przekroczyć, co do zasady, 5 godzin.
Tylko wyjątkowo praca nadliczbowa może być wykonywana dłużej niż przez 5 godzin w ciągu doby. Chodzi tu o sytuacje, gdy dobowy okres odpoczynku nie musi być pracownikowi zapewniony (art. 132 par. 2 k.p.).
WARTO WIEDZIEĆ
Podwyższenie lub obniżenie 150-godzinnego rocznego limitu pracy nadliczbowej – może nastąpić w układzie zbiorowym pracy, w regulaminie pracy lub w umowie o pracę.
I tak w okresie doby praca nadliczbowa może być wykonywana dłużej niż przez 5 godzin przez pracowników zarządzających w imieniu pracodawcy zakładem pracy lub w przypadku konieczności prowadzenia akcji ratowniczej w celu ochrony życia lub zdrowia ludzkiego, ochrony mienia lub środowiska albo usunięcia awarii.
• PRZYKŁAD
Pracodawca polecił pracownikowi po normalnym czasie pracy (po 8 godzinach) wykonywanie pracy przez dalsze 8 godzin przy usuwaniu skutków awarii. Miał do tego prawo, bowiem praca nadliczbowa przy usuwaniu skutków awarii nie jest limitowana na dobę. W takiej sytuacji jednak pracodawca powinien zapewnić pracownikowi odebranie utraconej części odpoczynku dobowego. Został on bowiem skrócony do 8 godzin, a powinien obejmować co najmniej 11 godzin. Zatem do końca okresu rozliczeniowego pracodawca powinien zapewnić pracownikowi tzw. równoważny okres odpoczynku obejmujący co najmniej 3 godziny.
Limit tygodniowy
Tygodniowy limit pracy w godzinach nadliczbowych także nie jest wprost określony w kodeksie pracy. Można go natomiast ustalić w sposób pośredni na podstawie przepisów dotyczących łącznego tygodniowego czasu pracy. Zgodnie bowiem z art. 131 par. 1 k.p. – tygodniowy czas pracy łącznie z godzinami nadliczbowymi nie może przekraczać przeciętnie 48 godzin w przyjętym okresie rozliczeniowym.
Skoro tygodniowa norma czasu pracy nie może przeciętnie przekroczyć 40 godzin, to w konsekwencji w każdym tygodniu obowiązuje przeciętnie 8-godzinny limit pracy nadliczbowej. W praktyce zatem może się zdarzyć, iż w niektórych tygodniach okresu rozliczeniowego pracownik będzie wykonywał pracę w godzinach nadliczbowych w wymiarze np. 20 godzin (przez 4 dni po 5 godzin), natomiast w innych tygodniach okresu rozliczeniowego praca nadliczbowa w ogóle nie wystąpi.
Przekroczenie tygodniowego limitu pracy nadliczbowej może dotyczyć tylko pracowników zarządzających w imieniu pracodawcy zakładem pracy.
WARTO WIEDZIEĆ
Roczny limit pracy w godzinach nadliczbowych obowiązuje niezależnie od tego, czy jest ona rekompensowana normalnym wynagrodzeniem wraz z dodatkiem w wysokości 100 lub 50 proc. wynagrodzenia, czy też normalnym wynagrodzeniem i czasem wolnym udzielanym w relacji 1:1 (na wniosek pracownika) lub w relacji 1:1,5 (zgodnie z samodzielną decyzją pracodawcy).
Istnieje silny związek między dobowym i średniotygodniowym limitem pracy nadliczbowej. Zbyt intensywne korzystanie z pracy nadliczbowej w kolejnych dobach pracowniczych wpływa bowiem na szybkie wyczerpywanie się średniotygodniowego limitu pracy nadliczbowej. Przykładowo praca w godzinach nadliczbowych w maksymalnym wymiarze we wszystkie dni robocze dwóch pierwszych tygodni okresu rozliczeniowego (10 x 5 = 50) spowoduje przekroczenie przeciętnie 8-godzinnego tygodniowego limitu pracy nadliczbowej w miesięcznym okresie rozliczeniowym.
Limit roczny
Roczny limit pracy w godzinach nadliczbowych jest określony w przepisach kodeksu pracy. Wynosi on dla każdego pracownika 150 godzin w roku kalendarzowym. Taki limit pracy nadliczbowej w roku kalendarzowym dotyczy tylko nadgodzin uzasadnionych szczególnymi potrzebami pracodawcy.
Limit ten może być modyfikowany, a więc zarówno podwyższany, jak i obniżany, w układzie zbiorowym pracy, regulaminie pracy, albo w umowie o pracę, jeżeli pracodawca nie jest objęty układem zbiorowym pracy lub nie jest obowiązany do ustalenia regulaminu pracy, bowiem zatrudnia mniej niż 20 pracowników.
Natomiast roczny limit pracy nadliczbowej w przypadku konieczności prowadzenia akcji ratowniczej w celu ochrony życia lub zdrowia ludzkiego, ochrony mienia lub środowiska albo usunięcia awarii – można ustalić jedynie w oparciu o łączny tygodniowy czas pracy. Teoretycznie limit ten wynosi dla każdego pracownika 416 godzin (52 tygodnie x 8-godzinny limit pracy nadliczbowej przeciętnie w każdym tygodniu). Przepisy nie przewidują możliwości jego przekroczenia, poza przypadkiem pracowników zaliczonych do zarządzających w imieniu pracodawcy zakładem pracy. Dla tych pracowników przewidziano bowiem możliwość pracy ponad łączny tygodniowy czas pracy.
• PRZYKŁAD
W regulaminie pracy określono roczny limit pracy nadliczbowej w wysokości 200 godzin. Pod koniec roku, kiedy pracownicy mieli ten limit już wykorzystany, w firmie zdarzyła się awaria. Pracodawca może jednak zlecić pracownikom pracę w nadgodzinach. W takim przypadku nie obowiązuje bowiem roczny limit pracy w godzinach nadliczbowych, który określany jest tylko dla pracy wykonywanej ze względu na szczególne potrzeby pracodawcy. W przypadku akcji ratowniczej pracodawca powinien jednak pamiętać o łącznym tygodniowym wymiarze czasu pracy określonym na poziomie przeciętnie 48 godzin.
Ewidencja czasu pracy
Przepisy kodeksu pracy zobowiązują pracodawcę do prowadzenia dla każdego pracownika karty ewidencji czasu pracy. Ewidencjonowanie czasu pracy służy zwłaszcza prawidłowemu ustaleniu wynagrodzenia pracownika, co w przypadku pracy w godzinach nadliczbowych oznacza także obowiązek wypłaty stosownego dodatku do wynagrodzenia. Ewidencjonowanie czasu pracy, służy również bieżącemu kontrolowaniu stopnia wyczerpywania się rocznego limitu pracy w godzinach nadliczbowych.
Zakaz pracy
Nie wszyscy pracownicy mogą jednak pracować w godzinach nadliczbowych. Zakaz pracy w godzinach nadliczbowych dotyczy pracownic w ciąży i pracowników młodocianych. Natomiast pracownicy opiekujący się dziećmi do lat 4 mogą pracować w nadgodzinach, tylko jeśli wyrażą na to zgodę.
