Pracownik, odmawiając podpisania umowy o zakazie konkurencji, może spodziewać się zwolnienia z pracy.
Pracodawca może zawrzeć z pracownikiem umowy dotyczące zakazu konkurencji w czasie trwania umowy o pracę lub zakazu obowiązującego po ustaniu zatrudnienia.
Zakaz konkurencji w czasie trwania stosunku pracy unormowany jest w art. 1011 par. 1 k.p., w myśl którego w zakresie określonym w odrębnej umowie pracownik nie może prowadzić działalności konkurencyjnej wobec pracodawcy ani też świadczyć pracy w ramach stosunku pracy lub na innej podstawie na rzecz podmiotu prowadzącego taką działalność. Natomiast z pracownikami mającymi dostęp do szczególnie ważnych informacji, których ujawnienie mogłoby narazić pracodawcę na szkodę, możliwe jest zawarcie umowy o zakazie konkurencji po ustaniu stosunku pracy. W umowie takiej musi być określony czas obowiązywania zakazu oraz wysokość odszkodowania należnego pracownikowi od pracodawcy.
Jaka praca zakazana
Pracodawca nie może jednak zakazać pracownikowi każdej dodatkowej pracy. Zakaz może bowiem dotyczyć tylko działalności konkurencyjnej lub pracy na rzecz konkurenta pracodawcy. Podobnie na zakres zakazu konkurencji wskazywał Sąd Najwyższy w wyroku z 8 maja 2002 r. (I PKN 221/01, OSNP 2004/6/98), w myśl którego zakaz prowadzenia działalności konkurencyjnej musi być odniesiony do przedmiotu działalności pracodawcy określonego w przepisach prawa lub w postanowieniach aktów założycielskich, statutów lub umów tworzących dany podmiot prawa, wobec czego umowa o zakazie konkurencji nie może zawierać postanowień, które zobowiązywałyby pracownika do niepodejmowania działalności niepokrywającej się z przedmiotem działalności pracodawcy.
Tylko na podstawie umowy
Zakaz konkurencji może powstać tylko na mocy umowy stron. Umowa ta powinna być w zasadzie odrębna od umowy o pracę. Obecnie coraz powszechniej uznaje się jednak, że zakaz konkurencji może być zamieszczony także w treści umowy o pracę. Wówczas będzie miał charakter tzw. klauzuli autonomicznej. Niewystarczający jest natomiast odpowiedni zapis w układzie zbiorowym pracy czy regulaminie pracy.
Pracodawca nie może zmusić swojego pracownika do zawarcia umowy o zakazie konkurencji poprzez wydanie mu polecenia służbowego z powołaniem się na zapis w regulaminie pracy o obowiązku dbałości o dobro zakładu pracy. Zapis taki nie daje bowiem podstawy do zobowiązania pracownika do zawarcia umowy o zakazie konkurencji. Nie można także skłonić pracownika do zawarcia takiej umowy poprzez nałożenie na niego kary porządkowej, np. nagany. Jest to bowiem sprzeczne z art. 108 k.p.
Podpis lub zwolnienie
Odmowa podpisana umowy o zakazie konkurencji może stanowić jednak uzasadnioną przyczynę wypowiedzenia pracownikowi umowy o pracę, gdyż pracodawca ma prawo w ten sposób chronić swoje słuszne interesy. Tak też wskazywał Sąd Najwyższy w wyroku z 24 września 2003 r. (I PK 411/02, OSNP 2004/18/316), podnosząc, że odmowa podpisania przez lekarza zatrudnionego w samodzielnym publicznym zakładzie opieki zdrowotnej umowy o zakazie konkurencji w czasie trwania stosunku pracy (art. 1011 k.p.) może stanowić uzasadnioną przyczynę wypowiedzenia umowy o pracę (art. 45 par. 1 k.p.). Wynika to z faktu, że pracownik ma obowiązek dbać o dobro zakładu pracy (art. 100 par. 2 pkt 4 k.p.), a zachowania naruszające ten obowiązek, w tym zwłaszcza powodujące szkodę lub narażające na jej powstanie albo powodujące dla pracodawcy inne niekorzystne skutki, uzasadniają wypowiedzenie mu umowy o pracę. Dlatego też pracownik, który nie zgadza się na podpisanie umowy o zakazie konkurencji, musi liczyć się z tym, że pracodawca może w sposób uzasadniony wypowiedzieć mu umowę o pracę.
Warto też zaznaczyć, że zajmowanie się interesami konkurencyjnymi to nie tylko praca na rzecz konkurencji, ale również udział, w celach zarobkowych, w przedsięwzięciach lub transakcjach handlowych, których skutki odnoszą się, chociażby częściowo, do tego samego kręgu odbiorców. Nie ma więc przeszkód, aby także w takiej sytuacji pracodawca dążył do zawarcia umowy o zakazie konkurencji, a odmowa jej podpisania przez pracownika może być potraktowana jako uzasadniona przyczyna wypowiedzenia mu umowy o pracę w rozumieniu art. 45 par. 1 k.p.
PRZYKŁAD
Anna S. była zatrudniona na stanowisku kierownika Zakładu Radiodiagnostyki w publicznej placówce zdrowia. Równocześnie prowadziła prywatny gabinet USG i zawarła umowę z niepublicznym zakładem opieki zdrowotnej na wykonywanie badań USG w ramach prywatnej praktyki. Jej pracodawca, obawiając się strat spowodowanych dalszą utratą klientów, przedstawił jej do podpisania projekt umowy o zakazie konkurencji. Anna S. odmówiła podpisania tej umowy, tłumacząc to obawą utraty możliwości prowadzenia prywatnej praktyki. Wówczas pracodawca wypowiedział jej umowę o pracę. Anna S. wniosła powództwo do sądu pracy, domagając się przywrócenia do pracy. Podnosiła, że złożone jej wypowiedzenie jest nieuzasadnione. Sąd jednak oddalił jej powództwo, gdyż odmowa podpisania umowy o zakazie konkurencji stanowi uzasadnioną podstawę wypowiedzenia.
Nic wbrew prawu
Odmowa podpisania umowy o zakazie konkurencji będzie stanowiła uzasadnioną przyczynę wypowiedzenia tylko w sytuacji, gdy umowa ta jest zgodna z prawem. Natomiast przedłożenie pracownikowi do podpisania umowy o zakazie konkurencji, której projekt zawierałby zapisy niezgodne z prawem pracy, uprawnia go do odmowy zawarcia takiej umowy. Odmowy takiej nie można traktować jako uzasadnionej podstawy wypowiedzenia. Tak też wskazywał Sąd Najwyższy w wyroku z 2 października 2002 r. (I PKN 549/0, Pr. Pracy 2003/5/31) oraz w wyroku z 3 listopada 1997 r. (I PKN 333/97, OSNP 1998/17/499), gdzie stwierdził, że odmowa podpisania przez pracownika umowy o zakazie prowadzenia działalności konkurencyjnej nie jest uzasadnioną przyczyną wypowiedzenia umowy o pracę, jeżeli przedstawiony przez pracodawcę projekt tej umowy zawierał postanowienia niezgodne z przepisami kodeksu pracy.
PRZYKŁAD
Adam Z. był zatrudniony w Spółce X jako elektronik. Spółka X zajmowała się sprzedażą narzędzi elektrotechnicznych. Przedstawiono mu do podpisania umowę o zakazie konkurencji, na podstawie której zakazywano mu świadczenia pracy lub prowadzenia działalności w zakresie elektroniki. Adam Z. odmówił podpisania tej umowy, twierdząc, że proponowany zakaz jest zbyt szeroki i w istocie zakazuje podejmowania mu jakiejkolwiek dodatkowej pracy w jego zawodzie. Spółka X złożyła mu wówczas wypowiedzenie umowy o pracę. Adam Z. wniósł odwołanie do sądu, żądając zasądzenia odszkodowania w związku z nieuzasadnionym wypowiedzeniem umowy o pracę. Sąd uwzględnił jego powództwo, gdyż projekt umowy o zakazie konkurencji był sprzeczny z przepisami prawa pracy. Nie dotyczył on bowiem tylko działalności konkurencyjnej wobec Spółki X, ale każdej pracy w zawodzie elektronika, dlatego też Adam Z. był uprawniony do odmowy podpisania tej umowy jako sprzecznej z prawem. Z tego powodu wypowiedzenie mu umowy o pracę było niezasadne.
Ryszard Sadlik