Na przywrócenie do pracy może liczyć pracownik, któremu pracodawca bezzasadnie wypowiedział umowę o pracę lub niezgodnie z prawem rozwiązał ją ze skutkiem natychmiastowym (art. 45 i 56 k.p.). Czasami jednak reaktywowanie stosunku pracy jest niemożliwe lub niecelowe.
Odpowiedź na pytanie, kiedy przywrócenie do pracy jest niemożliwe, jest stosunkowo prosta. Taką decyzję sądu pracy uzasadniają zwykle sytuacje związane z funkcjonowaniem zakładu pracy, stanowiące faktyczną przeszkodę w kontynuowaniu zatrudnienia, np. likwidacja stanowiska zajmowanego wcześniej przez pracownika, poważne kłopoty finansowe pracodawcy czy wreszcie zaprzestanie prowadzenia przez niego działalności. Zdecydowanie trudniej rozstrzygnąć, kiedy przywrócenie do pracy może być niecelowe.
Wybór należy do pracownika
Nieuzasadnione wypowiedzenie przez pracodawcę umowy o pracę lub niezgodne z prawem rozwiązanie jej w trybie bezzwłocznym uprawnia pracownika do jednego z roszczeń przewidzianych w art. 45 i 56 k.p., pozostawiając mu także wybór roszczenia.
Jest rzeczą naturalną, że pracownicy, wybierając pomiędzy przywróceniem do pracy a roszczeniem odszkodowawczym, zdecydowanie częściej sięgają po to pierwsze uprawnienie. Roszczenie odszkodowawcze zakłada bowiem, że rekompensata finansowa będzie odpowiednia i wystarczająca dla naprawienia nieprawidłowości ze strony pracodawcy. Natomiast przywrócenie do pracy nie tylko ma na celu zapewnienie pracownikowi środków materialnych, ale przede wszystkim daje możliwość powrotu do pracy.
Tymczasem sąd pracy może w pewnych okolicznościach zweryfikować decyzję pracownika. Wyjątek od zasady wyboru roszczenia przez pracownika przewiduje bowiem art. 45 par. 2 k.p., który stanowi, że sąd pracy może nie uwzględnić żądania uznania wypowiedzenia za bezskuteczne lub przywrócenia do pracy, jeżeli ustali, że uwzględnienie takiego żądania jest niemożliwe lub niecelowe. W takim przypadku orzeka on o odszkodowaniu. Zasada ta ma odpowiednie zastosowanie w przypadku niezgodnego z prawem rozwiązania umowy bez wypowiedzenia.
Sąd nie orzeka według swego uznania
Kompetencja do orzekania wbrew woli pracownika nie zależy od swobodnego uznania sądu pracy. Skorzystanie z niej wymaga od sądu dokonania ustaleń wskazujących na to, że uwzględnienie żądania przywrócenia do pracy wybranego przez pracownika jest niemożliwe lub niecelowe. Zważywszy zaś wyjątkowy charakter art. 45 par. 2 k.p., wymaga on wszechstronnej analizy wszystkich okoliczności konkretnego przypadku i wyważenia usprawiedliwionych interesów obu stron.
Sprawę komplikuje to, że omawiany przepis nie formułuje żadnych kryteriów, według których należałoby oceniać niecelowość lub niemożliwość przywrócenia pracownika do pracy. Należy zatem przyjąć, że ocena dokonywana w ramach tego artykułu powinna odbywać się z uwzględnieniem wszystkich okoliczności, które mogłyby mieć wpływ na przyznanie pracownikowi innego (alternatywnego) roszczenia przez sąd pracy niż roszczenie przez niego wybrane (wyrok z 10 stycznia 2003 r., I PK 144/02; OSNP 2004/13, poz. 225).
W świetle orzecznictwa SN
Pojęcie niecelowości przywrócenia do pracy ma szeroki zasięg i wymaga między innymi rozważenia z punktu widzenia przyczyn wypowiedzenia lub rozwiązania umowy o pracę oraz możliwości powrotu pracownika do pracy. Brak celowości przywrócenia do pracy może bowiem wynikać z rozmaitych przyczyn dotyczących zarówno pracodawcy lub pracownika, jak i równocześnie obu tych podmiotów.
Niecelowość wydania orzeczenia o przywróceniu do pracy uzasadniają niewątpliwie okoliczności wiążące się z funkcjonowaniem zakładu pracy. Z drugiej strony natomiast może dotyczyć to na tyle nagannego postępowania pracownika, że jego powrót do pracy byłby niewskazany. Bardzo przydatne w tej materii okazuje się bogate orzecznictwo Sądu Najwyższego. Wprawdzie nie sformułowano w nim katalogu okoliczności wskazujących na niemożliwość lub niecelowość uwzględnienia żądania przywrócenia do pracy, tym niemniej wielokrotnie wypowiadano się w tej kwestii, oceniając zasadność zastosowania art. 45 par. 2 k.p.
